حسن بن حارث خوارزمی‌حبوبی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حُبوبی، ابوعلی حسن‌بن حارث خوارزمی، ریاضی‌دان، فقیه
و قاضی ایرانی فعال در نیمه دوم سده چهارم بود.
نام
و نسب
و نسبت وی در متون، مختلف است.
در آغاز نسخه‌ای از کتاب
الاستقصاء وی در کتابخانه آستان قدس رضوی،
نام مؤلف «ابوعلی الحسن‌بن حرب الحُبوبی» آمده که احتمالا حرب، مُصَحّفِ حرِث (حارث) است.
در نسخه دیگری از این اثر در همین کتابخانه، در موضع مشابه،
«الحسن‌بن الحرث الخیوقی» آمده، اما به نظر می‌رسد در اصل «الحبوبی» بوده
و بعدها فرد دیگری آن را به «الخیوقی» (منسوب به خیوه، شهری در نزدیکی
خوارزم قدیم) تغییر داده است.
نسبت حبوبی در فهرست کتابخانه نیز به صورت خیوقی ثبت شده است.
همچنین در نسخه‌ای خطی از استخراج الاوتار
ابوریحان بیرونی (کتابخانه دانشکده لیدن، ش ۱۰۱۲)، از ابوعلی یک بار به صورت «قاضی ابی‌علی الحسین‌بن الحرث الحبوبی»
و هشت سطر پایین‌تر به صورت الجنوبی یاد شده است
درنتیجه سوترــکه نخست با استناد به نسخه شماره ۹۸۶ کتابخانه بودلین دانشگاه آکسفورد، نام او را حسن‌بن حارث حَبوبی خوانده بودــ در ترجمه آلمانی استخراج الاوتار صورت حسین‌بن حارث جنوبی را با تردید پذیرفت.
فلوگل نیز، در تصحیح
کشف الظنون حاجی‌خلیفه ،
ضبط جنوبی را بر حبوبی ترجیح داده است.(که در متن «حبوبی» آمده است)
اما با توجه به نسخه‌ای از نامه
ابوالوفای بوزجانی به حبوبی، که در آن وی را «الفقیه ابوعلی الحسن‌بن حارث الحبوبی» خطاب کرده است
و نیز ذکر نام وی در کهن‌ترین نسخه مفتاح
الحساب غیاث‌الدین جمشید کاشانی با عنوان «ابی‌علی‌الحسن»
یا «ابی‌الحسن»
بن الحارث حبوبی، پژوهشگران ضبط حُبوبی را بر دیگر صورت‌ها ترجیح داده‌اند.
درباره خاستگاه حبوبی اطلاعی نیست، جز آن‌که در نسخه‌های الکامل ابن اثیر، در ضمن حوادث سال ۲۷۹، از رباطی در نزدیکی شهر خوارزم به‌نام حبوبه/ جبوه/ حیوه یاد شده است
و چه‌بسا صورت اصلی آن حبوبه،
و حبوبی منسوب بدانجا باشد، هرچند که مصححان الکامل غالبآ صورت جبوه را بر دو صورت دیگر ترجیح داده‌اند
درباره زندگی وی آگاهی چندانی در دست نیست.
براساس برخی شواهد
و قراینی چون نامه‌نگاری‌هایش با بوزجانی
و نیز ذکر اثبات‌هایی از وی در استخراج الاوتار، به احتمال بسیار دوره فعالیت‌های علمی او نیمه دوم سده چهارم بوده است.
بروکلمان
و برخی فهرست‌نگاران
ــبا استناد به این‌که در آغاز برخی نسخه‌های الاستقصاء حبوبی (از جمله نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۵۲۳۹) از اهدای این کتاب به آتسز خوارزمشاه (حک: ۵۲۱ـ۵۵۱) سخن به میان آمده است ــ حبوبی را، به‌اشتباه، از دانشمندان سده ششم دانسته‌اند؛ اما در برخی دیگر از نسخ الاستقصاء، نام خوارزمشاهی که حبوبی اثر خود را به وی تقدیم کرده، ذکر نشده
و پیداست که واژه «آتسز» از افزوده‌های کاتبان است.
احتمالا حبوبی لقب خوارزمشاه را برای یکی از دو فرزند دانش‌دوست مأمون بن مأمون خوارزمشاه (بنیان‌گذار دولت خوارزمشاهیان
آل مأمون )، یعنی ابوالحسن علی (حک: ۳۸۷ـ ح۳۹۰) یا ابوعلی مأمون (حک ۳۹۰:ـ۴۰۷)، به‌کار برده، زیرا حبوبی
رساله‌ای نیز به نام ابوالحسن (یا ابوالحسین)
احمد بن محمد سهلی (سهیلی) خوارزمی، وزیر دانشور
و دانش‌دوست این خاندان، نوشته بوده است.
آثار حبوبی عبارت‌اند از: ۱)
الاستقصاء و التجنیس
فی علم
الحساب، یا به اختصار الاستقصاء، درباره
حساب وصایا.
کحاله نام این کتاب را الاحتساب آورده است.
الاستقصاء تقریبآ به سبک
جبر و مقابله
محمد بن موسی خوارزمی نوشته شده، با این تفاوت که در الاستقصاء شمار مثال‌ها اندک است، اما هر مثال با روش‌های گوناگون حل شده است.
حبوبی به کتاب خوارزمی توجه خاص داشته
و در برخی موارد به اشکالات آن اشاره کرده، که به نظر وی یا از نویسنده است یا از کاتب
در مواردی نیز اشکال موردنظر حبوبی حتی به متن چاپی کتاب خوارزمی نیز راه یافته است.
حبوبی در دیباچه الاستقصاء
ویژگی آن را چنین یاد کرده است: «من در این کتاب حل مسائل
وصایا را با بهره‌گیری از روش‌های
حساب جبر و مقابله
و روش‌های هندسی
و به کارگیری روش خَطَأین، دینار
و درهم، خطوط
و سطوح شرح داده‌ام.
چندی از این روش‌ها را از پیشینیان برگرفته‌ام؛
و چندی دیگر از روش‌ها را خود بر پایه اصول قدما
و پیروی از روش‌های آنان به دست آورده‌ام
و در این کتاب از آوردن نمونه‌ها
و فروعِ بسیار، دوری گزیده‌ام ازآن‌رو که هدف، ذکر روش‌ها بود.» از این میان، روش سطوح، موردتوجه
غیاث الدین جمشید کاشانی قرار گرفته، زیرا وی در بخش
حساب وصایای کتاب مفتاح
الحساب، در حل سه مثال از روش حبوبی نیز در کنار روش
جبر و مقابله استفاده کرده است.
کتاب السهلی، درباره
مذهب شافعی و حنفی ، که حبوبی آن را به درخواست
ابوالحسن سهلی و به نام وی نوشت.
اگر
خط شکسته ABC با دو ضلع نابرابر AB
و BC، در کمان ABC از
دایره‌‌ای محاط باشد
و از نقطه D (وسط کمان ABC)، عمودِ DE را بر ضلع بزرگ‌تر خط شکسته (AB) فرود آوریم، پای این عمود، وسطِ خط شکسته ABC خواهد بود.
ابوریحان بیرونی این قضیه را به عنوان نخستین قضیه کتاب استخراج الاوتار خود
مطرح
و برهان‌های گوناگونی از ریاضی‌دانان یونانی
و مسلمان،
و از جمله دو
برهان از ابوعلی حبوبی، نقل کرده است.
برهان‌های حبوبی برهان‌های دهم
و یازدهم این قضیه است.
فهرست‌نگار کتابخانه آستان قدس احتمال داده است که
رساله بی‌عنوانی در
حساب، که با نسخه‌ای از الاستقصاء در یک مجموعه است (ش ۵۵۲۲)، از ابوعلی حبوبی باشد.
این
رساله در فهرست مزبور با عنوان «
رساله در
حساب» آمده است.
(۱) ابن اثیر، الکامل
فی التاریخ، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶.
(۲) ابن اثیر، ج ۶، چاپ محمدیوسف دقاق، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۳) ابن عدیم، بغیةالطلب
فی تاریخ حلب، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸ (.
(۴) ابوریحان بیرونی، تحریر استخراج الاوتار، پژوهش
و نگارش ابوالقاسم قربانی، (تهران۱۳۵۵ش).
(۵) ابوریحان بیرونی، رسائل‌البیرونی،
رساله ۱:
رسالة فی استخراج الاوتار
فی‌الدائرة، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۷/۱۹۴۸.
(۶) ابونصر عراق، رسائل ابی‌نصر منصور بن عراق الی‌البیرونی،
رساله :۸
رسالة فی معرفةالقسی الفلکیة، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۷/۱۹۴۸.
(۷) عبدالعلی اوکتایی، فهرست کتابخانه آستان قدس رضوی، ج ۳، مشهد ۱۳۰۵ش.
(۸) مصطفی بن عبداللّه حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون عن اسامی الکتب
و الفنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۹) مصطفی بن عبداللّه حاجی‌خلیفه، چاپ گوستاو فلوگل، لندن ۱۸۳۵ـ۱۸۵۸، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
(۱۰) حسن بن حارث حبوبی، الاستقصاء
و التجنیس
فی علم
الحساب، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۵۲۳۹.
(۱۱) حسن بن حارث حبوبی، ش ۲ر۵۵۲۲.
(۱۲) محمد بن موسی خوارزمی، المختصر
فی حساب
الجبر و المقابلة، چاپ فردریش رزن، لندن ۱۸۳۰.
(۱۳) غیاث‌الدین جمشید کاشانی، مفتاح
الحساب، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۳۱۸۰.
(۱۴) غیاث‌الدین جمشید کاشانی، چاپ احمد سعید دمرداش
و محمد حمدی حفنی شیخ، قاهره (۱۹۶۷ (.
(۱۵) محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ش.
(۱۶) عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
(۱۷) احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج ۸، مشهد ۱۳۵۰ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حبوبی»، شماره۵۷۸۵.
