حزب اقدام ملی ترکیه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حزب ملی
گرای تندرو
ترکیه که در رسانه‌های فارسی‌زبان گاه حزب اقدام
ملی نیز نامیده می‌شود، در این مقاله به بررسی آن می‌پردازیم.
این حزب تا پیش از تحولات ساختاری و تصفیه رهبری پیشین خود، که به دست آلپ ارسلان تورکش انجام گرفت، حزب جمهوری‌خواه دهقان ملت نامیده می‌شد.
حسین فیض‌الله معروف به آلپ ارسلان تورکش،
ترک
گرای تندرو و عضو کمیته وحدت
ملی بود
(که فعالانه در کودتای ۱۳۳۹ش/ ۱۹۶۰ شرکت کرد اما چند ماه بعد به سبب تندروی همراه چندتن از اعضای کمیته از کشور
تبعید شد.
تورکش دو
سال پس از بازگشت به
ترکیه، در
فروردین ۱۳۴۴/ مارس ۱۹۶۵ با شماری از هم‌فکران خود به حزب جمهوری‌خواه دهقان ملت پیوست. اندکی بعد، رئیس کل این حزب، به
دلیل موضع‌گیری‌های آنان، از مقام خود
استعفا کرد.
تورکش بازرس کل حزب شد و با استفاده از امکان ارتباط مستقیم با سازمان‌های محلی حزب، بسیاری از اعضا و هواداران حزب را سوی جناح خویش جذب کرد.
او و یارانش برنامه خود را «که براساس اصول نُه‌گانه‌ای، که آن را نه نور (ادامه مقاله) می‌نامیدند، تدوین شده بود» در آستانه انتخابات عرضه داشتند و همین اقدام، به تشدید اختلاف و انشعاب در حزب انجامید.
اعضای قدیم حزب، ضمن متهم کردن تورکش به
تقلید از هیتلر، خواهان اخراج او از حزب شدند.
سرانجام وی در همایش فوق‌العاده حزب در مرداد ۱۳۴۴/ ژوئیه ۱۹۶۵، با حمایت انجمن‌های مبارزه با
کمونیسم، به ریاست کل حزب انتخاب گردید
و در انتخابات
مهر / اکتبر همان
سال به
مجلس راه یافت.
تورکش در آغاز، جنبش خود را نوکمالی می‌نامید و ظاهراً نُه اصل را از «نُه عمده»
آتاتورک گرفته بود،
اگرچه محتوای این نه اصل به نوعی فراخوانی است در برابر شش پیکان حزب رقیب آنان، یعنی حزب جمهوری‌خواه خلق. به قولی، مؤلف اصلی رساله نه نور ممتاز تورخان بوده
یا در تألیف آن شرکت داشته است.
این نه اصل عبارت‌اند از:
ملی
گرایی، آرمان
گرایی، اخلاق
گرایی، علم
گرایی، جامعه
گرایی، روستاگرایی، آزادی‌خواهی و شخصیت
گرایی، توسعه
گرایی و خلق
گرایی، صنعت
گرایی و فن
گرایی.
تورکش مدعی بود نظامی صددرصد بومی و
ملی و راه سومی در برابر مارکسیسم روسی و سرمایه‌داری آنگلوساکسونی پی افکنده است.
تورکش و هم‌فکرانش پس از تسلط بر حزب جمهوری‌خواه دهقان ملت و تصفیه گروه رهبری سابق آن و اعمال سازماندهی سلسله مراتبی بر تشکیلات آن
ــ در همایش
بهمن ۱۳۴۷/ فوریه ۱۹۶۹ نام
حزب را به حزب حرکت
ملی‌گرا تغییر دادند و نشان سه هلال سفید بر زمینه سرخ را برای آن برگزیدند، که با هویت نیمه نظامی حزب و نظام‌نامه جدید آن (مصوب در همان همایش) سازگار می‌نمود؛ اما جوانان وابسته به حزب، نشان گرگ خاکستری افسانه‌ای «نماد نیای
ترکان در داستان آفرینش»
را، که سرش را به سوی هلال ماه دراز کرده است، ترجیح می‌دادند.
تورکش که تا اواخر دهه ۱۳۴۰ش/۱۹۶۰ از دیدگاه کمالیستی و سکولاریستیِ معتدل به
اسلام می‌نگریست، تحت شرایط اجتماعی و سیاسی دو دهه بعدی ترکیه، به ویژه در عرصه رقابت با زنجیره احزاب اسلامی
ملی‌گرا «مانند نظام
ملی، سلامت
ملی و رفاه»
و برای جذب عضو و هوادار به منظور کسب قدرت سیاسی، به طور روزافزونی به اسلام
گرایی روی آورد. او از اواخر دهه ۱۳۴۰ش/۱۹۶۰ اسلام را عنصری از هویت
ملی و بخشی از میراث ملت
ترک مطرح کرد.
از آن پس، جمله «اسلام جزء لایتجزای ترکیت است» شعار حزب حرکت
ملی‌گرا شد و در دهه بعدی ارجاعات دینی افزایش یافت، از جمله تأکید بر حدیثی که
ترک‌ها را قوم برگزیده و رهبر مسلمانان معرفی می‌کرد.
با تندتر شدن صبغه اسلام
گرایی حزب، مخالفت
ترک
گرایانِ پان‌تورانیستی (پان‌ترکیسم) برانگیخته شد که به کناره‌گیری و تصفیه آنان از حزب انجامید.
حزب حرکت
ملی‌گرا در راه اسلام
گرایی چندان پیش رفت که در انتخابات مهر ۱۳۷۰/ اکتبر ۱۹۹۱،
در اتحاد با حزب اسلام
گرای رفاه و با شعار «مؤمنان متحد شوید»، شرکت کرد
اما در دهه ۱۳۷۰ش/ ۱۹۹۰، از اسلام
گرایی فاصله گرفت و بر
ترک
گرایی تأکید کرد
اگر چه این به مفهوم تصفیه کامل عناصر اسلامی از حزب نبود.
یکی از ویژگی‌های حزب حرکت
ملی‌گرا داشتن شاخه نظامی و تأکید بر سازماندهی نظامی و تربیت نیروهای معروف به «گرگ‌های خاکستری» در اردوگاه‌های ویژه و استفاده از آن‌ها برای مرعوب ساختن مخالفان سیاسی خود، به ویژه احزاب و سازمان‌ها و روشن‌فکران چپ، بود
toplumsal، ص ۳۷۴ـ ۳۷۵). زورخر
نیروهای مورد بحث را به نیروی اس. آ ی هیتلر تشبیه کرده است.
در شهریور ۱۳۵۹/ سپتامبر ۱۹۸۰، کودتایی روی داد که پس از آن، در بازداشت‌ها و محاکمات وسیع رهبران احزاب، تورکش به
اعدام محکوم گردید، اما پس از چهار و نیم
سال محکومیت، از
زندان آزاد شد.
حزب حرکت
ملی‌گرا هم، مانند دیگر احزاب، چند سال از ادامه فعالیت بازماند (حزب حرکت
ملی‌گرا، ۲۰۰۵).
تورکش پس از آزادی از زندان در
فروردین ۱۳۶۴/ آوریل ۱۹۸۵ و رفع ممنوعیت فعالیت سیاسی‌اش در ۱۳۶۶ش/ ۱۹۸۷،
به علت ادامه ممنوعیت فعالیت حزب حرکت
ملی‌گرا، به حزب تلاش
ملی‌گرا «که براساس نظام‌نامه همان حزب شکل گرفته بود
» پیوست و دو سال بعد، تورکش به ریاست کل حزب انتخاب گردید.
تورکش و هجده هم‌حزبی‌اش، در ائتلاف با حزب رفاه و تحت نام آن،
در انتخابات مهر ۱۳۷۰/ اکتبر ۱۹۹۱ پیروز شدند و به مجلس راه یافتند.
حزب تلاش
ملی‌گرا در دی ۱۳۷۱/ ژانویه ۱۹۹۳ نام حزب حرکت
ملی‌گرا را برخود نهاد
(حزب حرکت
ملی‌گرا، ۲۰۰۵).
با آن‌که حزب حرکت
ملی‌گرا در اوایل تأسیس خود آرای کمی به‌دست آورد، اما چون هنوز شرط گذشتن از حدِنصابِ حداقل ده درصد کل آرا در کار نبود، توانست در انتخابات ۱۳۴۸ش/ ۱۹۶۹، ۱۳۵۲ش/۱۹۷۳ و ۱۳۵۶ش/۱۹۷۷ به مجلس راه یابد.
این حزب در دهه ۱۳۵۰ش/ ۱۹۷۰، با وجود کمی شمار نمایندگانش در مجلس، در کنار حزب سلامت
ملی به رهبری
نجم‌الدین اربکان، در دو دولت ائتلافی به نخست‌وزیری سلیمان دمیرل (رهبر حزب عدالت) نقش فعالی داشت و رهبران هر دو حزب، با درک این نکته که دمیرل به وجودشان نیاز دارد، شماری از وابستگان و هواداران خود را وارد ادارات دولتی کردند. حزب حرکت
ملی‌گرا، به ویژه با استفاده از این موقعیت، توانست در تشکیلات پلیس و نیروهای امنیتی نفوذ کند و نظر آن‌ها را به حمایت از گرگ‌های خاکستری جلب نماید.
دو کابینه ائتلافی مورد بحث «که خود را حکومت جبهه
ملی
گرای اول و حکومت جبهه
ملی
گرای دوم می‌نامیدند» در مقابل حزب جمهوری‌خواه خلق، به رهبری بلند اجویت، تشکیل شده بودند، اما حکومت جبهه
ملی دوم بیش از چند ماه دوام نیاورد و در دی ۱۳۵۶/ دسامبر ۱۹۷۷ به ناچار جایش را به حکومت ائتلافی اجویت سپرد.
از آن پس، حزب حرکت
ملی‌گرا فقط در ۱۳۷۰ش/ ۱۹۹۱، در نتیجه ائتلاف با حزب رفاه، با نوزده نماینده به مجلس راه یافت.
تورکش در ۱۹ فروردین ۱۳۷۶/ ۸ آوریل ۱۹۹۷ درگذشت
و دولتْ باغچه لی به جانشینی او برگزیده شد.
باغچه‌لی و سیاست‌گذاران حزب کوشیدند حزب را به میانه‌روی و آشتی‌جویی رهنمون شوند، که بر اثر آن، شمار نمایندگان حزب در مجلس به ۱۲۹ نماینده ارتقا یافت و حزب حرکت
ملی‌گرا به دومین حزب ترکیه پس از حزب دموکراتیک چپ، به رهبری اجویت،
بدل شد. با ائتلاف این دو حزب دولتْ باغچه‌لی معاون نخست‌وزیر شد
و دوازده وزیر وابسته به آن حزب در کابینه شرکت کردند (حزب حرکت
ملی‌گرا، ۲۰۰۵). در انتخابات ۳۱ تیر ۱۳۸۶/ ۲۲ ژوئیه ۲۰۰۷، حزب حرکت
ملی‌گرا به عنوان سومین حزب ترکیه، با ۷۱ نماینده در مجلس حضور یافت («نتایج انتخابات ۲۲ ژوئیه (۲۰۰۷-۲۰۰۸)»، (برای آگاهی بیش‌تر درباره اهداف و چگونگی سازماندهی حزب حزب حرکت
ملی‌گرا، ۲۰۰۵).
(۱) Sina Aksin، "Dusunce tarihi (۱۹۴۵ sonrasâ)، in Turkiye tarihi، ed Sina Aksin، vol ۵ Istanbul، ۱۹۹۷.
(۲) Taha Akyol، "Liberalizm ve milliyetcilik"، in Modern Turkiye'de siyasi dusunce، vol ۴، Istanbul: Iletisim Yayinlari، ۲۰۰۳.
(۳) Emre Arslan، "Turkiye'de irkcilik"، in Modern Turkiye'de siyasi dusunce، vol ۴، Istanbul: Iletisim Yayinlari، ۲۰۰۳.
(۴) Besir Ayvazoglu، "Tanridag'dan Hira dagi'na uzun ince yollar"، in Modern Turkiye'de siyasi dusunce، vol ۴، Istanbul: Iletisim Yayinlari، ۲۰۰۳.
(۵) Guven Bakirezer، "Nihal Atsiz"، in Modern Turkiye'de siyasi dusunce، vol ۴، Istanbul: Iletisim Yayinlari، ۲۰۰۳.
(۶) Tanil Bora، "Alparslan Turkes"، in Modern Turkiye'de siyasi dusunce، vol ۴، Istanbul: Iletisim Yayinlari، ۲۰۰۳.
(۷) Kemal Can، "Ulkucu hareketin ideolojisi"، in Modern Turkiye'de siyasi dusunce، vol ۴، Istanbul: Iletisim Yayinlari، ۲۰۰۳.
(۸) Cumhuriyet ansiklopedisi: ۱۹۲۳-۲۰۰۰، ed Hasan Ersel et al، Istanbul: Yapi Kredi Yayinlari ۲۰۰۳.
(۹) Orhangazi Ertekin، "Cumhuriyet doneminde Turk culugun catallanan yollari"، in Modern Turkiye'de siyasi dusunce، ibid.
(۱۰) Ali Gevgilili، Yukselis ve dusus، Ankara ۱۹۸۷.
(۱۱) Ihsan Isik، Turkiye yazarlar ansiklopedisi، Ankara ۲۰۰۴.
(۱۲) Emre Kongar، ۲۱ yuzyilda Turkiye: ۲۰۰۰'li yillarda، Turkiye'nin toplumsal yapisi، Istanbul ۲۰۰۴.
(۱۳) Milliyetci Hareket Partisi (MHP)، ۲۰۰۵ Retrieved Aug۱۳، ۲۰۰۸، from http://www mhp org tr.
(۱۴) Hikmet Ozdemir، "Siyasal tarih (۱۹۶۰- ۱۹۸۰) "، in Turkiye tarihi، ed Sina Aksin، vol ۴، Istanbul ۱۹۹۰.
(۱۵) Bulent Tanor، "Siyasal tarih (۱۹۸۰-۱۹۹۵) "، in ibid، vol ۵، Istanbul ۱۹۹۷.
(۱۶) Latif Ugurtekin، Gundemdeki MHP، Istanbul ۱۹۹۹.
(۱۷) Artun Unsal، Umuttan yalnizliga: Turkiye isci partisi (۱۹۶۱-۱۹۷۱)، Istanbul ۲۰۰۲.
(۱۸) "۲۲ Temmuz (۲۰۰۷) secim sonuclari"، Secim، ۲۰۰۸، Retrieved Jun ۲۵، ۲۰۰۸، from http://www secim com.
(۱۹) Erik Jan Zurcher، Turkey: a modern history، London ۱۹۹۸.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حزب اقدام ملی ترکیه»، شماره۶۰۳۴.
