حزب اجتماعیون اعتدالیون
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حزب اجتماعیون اعتدالیون، از نخستین احزاب سیاسی در
ایران ، در آغاز مشروطه بوده است.
نامهای دیگر آن، «اعتدالی» و «اعتدالیون» بود. زمینه تشکیل این حزب، به فعالیت گروه میانه‌رو در دوره اول مجلس شورای ملی (۱۳۲۴ـ۱۳۲۶) بازمی‌گردد، ولی در عمل پیش از گشایش مجلس دوم، با هدف مقابله با اقدامات گروه تندرو (دموکراتها)، تشکیل شد (
(که پیدایش حزب را بعد از افتتاح مجلس دوم دانسته‌اند). از جمله اعضا و هواداران برجسته
حزب ، سیدعبداللّه‌بهبهانی، سیدمحمد طباطبایی، سردار محیی، محمدولیخان سپهدار تنکابنی، ناصرالملک و عبدالحسین‌میرزا، از چهره‌های ساخص خاندان فرمانفرما، بودند.
بهار
از محمدصادق طباطبایی، علی‌محمد دولت‌آبادی، علی‌اکبر دهخدا، قوام‌الدوله
شکراللّه
خان و حاج‌آقای شیرازی به عنوان رهبران حزب نام برده است؛ ولی به گفته ملکزاده،
مرتضی قلی
خان نائینی در مجلس، رهبر حزب معرفی شد، گرچه رهبر واقعی آن محمدصادق طباطبایی بود. اِعظام قدسی
نیز حاج‌آقای شیرازی را رهبر حزب خوانده است. آبراهامیان
، باتوجه به ترکیب رهبری، حزب اجتماعیون اعتدالیون را نماینده اشراف زمین‌دار و طبقه متوسط
سنّتی شمرده است. از تشکیلات اجتماعیون اعتدالیون اطلاعی در دست نیست. منصوره اتحادیه،
بر پایه برخی اسناد خانواده انصاری، قائل به وجود شعبه‌های فعال حزب در
کرمان ،
اصفهان ،
تبریز ،
مشهد ،
مازندران ،
اراک و
کرمانشاه است. نخستین مرامنامه حزب، که در هفت مادّه منتشر شد، با انتقاد محمدامین رسول‌زاده، نظریه‌پرداز دموکراتها، مواجه گردید. او با اعیان و اشراف خواندن اعضای حزب، به نام و طبقه اجتماعی حزب حمله کرد.
در پاسخ به این انتقاد، مرامنامه مفصّل حزب، با محورهایی چون عدالت، آزادی، اصلاحات، روابط خارجی و سیاسات بین‌المللی، تعدیل میزان ارزاق، منع انحصار، دیانت، و اخلاق، در ۴۹ فصل منتشر شد
نشریه‌های انقلاب،
شوری
وقت، و مجلس
ترجمان (ارگان) حزب بودند. اجتماعیون اعتدالیون در مجلس دوم موفق به کسب برتری در قیاس با دیگر احزاب، به ویژه حزب دموکرات، شد. اجتماعیون اعتدالیون در مجلس دوم، ۳۶ عضو داشت و به‌سبب داشتن «روش ملایم‌تر» و مخالفت با «کشتن و از میان بردن مستبدان و ارتجاعیها»،
روحانیان و اعیان و بیش‌تر
نمایندگان مجلس ، هوادار یا عضو این حزب شدند. ریاست وزرایی سپهدار اعظم، محمدولیخان تنکابنی، و نایب‌السلطنگی ناصرالملک، دو تن از حامیان حزب اجتماعیون اعتدالیون، نیز دیگر عامل برتری حزب بود.
اجتماعیون اعتدالیون، در مقابل حزب دموکرات، با احزاب «اتفاق و ترقی» و «ترقی‌خواهان جنوب» ائتلاف کردند و «هیئت مؤتلفه» را تشکیل دادند.
به گفته بهار،
پس از انحلال مجلس دوم، حزب اجتماعیون اعتدالیون به دو دسته «آزادی‌خواه» و «روحانی» تقسیم شد.
حزب اجتماعیون اعتدالیون در سومین دوره مجلس شورای ملی (۱۳۳۳ـ۱۳۳۴)، به‌رغم حضور دو عضو روحانی و برجسته خود، سیدمحمدصادق طباطبایی و سید علی‌محمد دولت‌آبادی، در مقابل حزب دموکرات در اقلیت قرار گرفت. در این دوره از مجلس، بسیاری از اعضای آن به احزاب دیگر پیوستند و برخی از اعضا نیز، چون علی‌اکبر دهخدا، اسداللّه کردستانی، نصرت‌السلطان و محسن انصاری، که نماینده مجلس نبودند، از حزب اجتماعیون اعتدالیون کناره گرفتند. به نظر می‌رسد دلیل این امر، ضعف مبانی نظری، ضعف رهبری و انشعاباتی بود که پیش از مجلس سوم صورت گرفت. همچنین جدایی اعضای روحانی حزب، چون سیدحسن مدرس، که رهبری حزب تازه تأسیس «هیأت علمیه» را در مجلس سوم به دست گرفت، در تضعیف حزب اجتماعیون اعتدالیون بی‌تأثیر نبود.
با وقوع جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ـ۱۹۱۸) و اشغال ایران، که مقارن با مجلس سوم بود، طرفین جنگ (متفقین و متحدین) کوشیدند تا حمایت نمایندگان مجلس را به دست آورند که در پی آن، به پیشنهاد کاردار آلمان، دموکراتها با اجتماعیون اعتدالیون به رهبری محمدصادق طباطبایی به نفع آلمان ائتلاف کردند،
ولی این ائتلاف چندان نپایید.
در پی پیشروی روسها به
تهران ، دموکراتها و بسیاری از اجتماعیون اعتدالیون، به هواخواهی از متحدین (آلمان و متحدانش)، از تهران مهاجرت کردند و به‌سبب ضرورت جنگ، بار دیگر باهم ائتلاف کردند و دو حزب دموکرات و اجتماعیون اعتدالیون را منحل نمودند.
به‌رغم تلاش برخی از اعضای حزب، چون سیدمحمد اسلامبولچی و حاج محمدتقی بنکدار، برای شرکت در انتخابات، در مجلس چهارم این حزب فعالیتی نداشت.
(۱) منصوره اتحادیه، احزاب سیاسی در مجلس سوم، تهران ۱۳۷۱ش.
(۲) منصوره اتحادیه، پیدایش و تحول احزاب سیاسی مشروطیت: دوره‌های یکم و دوم مجلس شورای ملی، تهران ۱۳۸۱ش.
(۳) حسن اعظام قدسی، خاطرات من، یا، روشن شدن تاریخ صد ساله، تهران ۱۳۴۹ش.
(۴) ایران مجلس شورای ملی، «مذاکرات مجلس: دوره دوم تقنینیه»، روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی ایران، ۲۰ شهریور ۱۳۲۵.
(۵) محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران ۱۳۲۳ـ ۱۳۶۳ش.
(۶) حسن تقی‌زاده، «دوره جدید مشروطیت در ایران»، کاوه، سال ۳، ش ۲۹ـ۳۰، ۶ شوال ۱۳۳۶.
(۷) حسن تقی‌زاده، مقالات تقی‌زاده، چاپ ایرج افشار: «کشف‌الغطاء»، تهران ۱۳۴۹ـ۱۳۵۸ش.
(۸) حزب اجتماعیون اعتدالیون، دستور مشروح مسلکی، یا، مرامنامه حزب اجتماعیون اعتدالیون، (بی‌جا، بی‌تا).
(۹) علی‌محمد دولت‌آبادی، خاطرات سیدعلی‌محمد دولت‌آبادی: لیدر اعتدالیون، تهران ۱۳۶۲ش.
(۱۰) یحیی دولت‌آبادی، حیات یحیی، تهران ۱۳۶۲ش.
(۱۱) رضا دهخوارقانی، وقایع ناصری، و توضیح مرام: دو رساله خطی، (تهران) ۱۳۵۶ش.
(۱۲) محمدامین رسول‌زاده، «تنقید فرقه اعتدالیون، یا، اجتماعیون ـ اعتدالیون»، در مرامنامه‌ها و نظام‌نامه‌های احزاب سیاسی ایران در دوره دوم مجلس شورای ملی، به کوشش منصوره اتحادیه (نظام‌مافی)، تهران: نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۱ش.
(۱۳) (روزنامه) مجلس، سال ۴، ش ۲۳، ۲۶ شوال ۱۳۲۸، ش ۶۵ و ۶۶، غره ربیع‌الاول ۱۳۲۹، ش ۸۴، ۲۷ ربیع‌الآخر ۱۳۲۹، ش ۸۵، غره جمادی‌الاولی ۱۳۲۹.
(۱۴) احمدعلی سپهر، ایران در جنگ بزرگ: ۱۹۱۸ـ ۱۹۱۴، تهران ۱۳۳۶ش.
(۱۵) صادق صادق، خاطرات و اسناد مستشارالدوله صادق، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۱ـ ۱۳۷۴ش.
(۱۶) احمد کسروی، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، تهران ۱۳۷۸ش.
(۱۷) مهدی ملکزاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران ۱۳۶۳ش.
(۱۸) Ervand Abrahamian, Iran between two revolutions, Princeton, N J ۱۹۸۳
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حزب اجتماعیون اعتدالیون»، شماره۶۰۷۲.
