حرکت قطعیه و توسطیه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قبل از تعریف این دو
اصطلاح نکته‌ای را متذکر می‌شویم و آن این که بعضی گمان دارند که
حرکت بر دو قسم است؛ قطعیه و توسطیه در حالی که این طور نیست؛ زیرا حرکت به دو معنا
اطلاق می‌شود. حرکت به معنی قطع و حرکت به معنی توسط و
اطلاق حرکت به این دو معنا به
اشتراک لفظی است نه
اشتراک معنوی .
در تعریف حرکت قطعیه گفته شده است: "تغییر زمانی و به تعبیر دیگر تغییری را که در طول مدتی از
زمان موجود است اگر
منطبق بر زمان در نظر گیریم تغییر تدریجی یا حرکت قطعیه می‌گویند. "
حرکت قطعیه چون بر زمان
منطبق است مانند خود زمان امتدادی سیال دارد و در نتیجه ممکن نیست کل آن در یک "آن" موجود باشد، بلکه کل آن فقط در مدت زمان حرکت موجود است، به گونه‌ای که به ازاء اجزاء فرضی زمان مذکور، حرکت مزبور نیز اجزاء فرضی مشابهی دارد که همراه با اجزاء مشابه زمانش موجود و معدوم‌اند؛ یعنی نیمه ی اول آن فقط در نیمه ی اول مذکور و نیمه ی دومش فقط در نیمه ی دوم آن موجود است. همچنین ربع اول آن فقط در ربع اول از زمان مذکور موجود است و ربع دومش فقط در ربع دوم آن و هکذا و در یک "آن" فقط مقطعی فرضی از آن موجود است؛ اگر زمان و
حرکت منطبق بر آن در حدی متوقف شوند، مقطع حاصل در حرکت بر مقطع حاصل در زمان
منطبق است.
حرکت قطعیه یک کل ممتد است که با فرض مقاطعی در آن به اجزایی فرضی قابل انقسام است؛ به طوری که ممکن نیست هیچ دو جزء فرضی آن با هم موجود باشند، بلکه باید جزء فرضی اول آن معدوم شود تا جزء فرضی دوم موجود شود و جزء فرضی دوم معدوم شود تا جزء فرضی سوم موجود شود و هکذا و هرگز کل آن یا حتی جزء فرضی بسیار کوچکی از آن در یک "آن" موجود نیست. آری در هر آنی فقط مقطعی فرضی از آن موجود است غیر از مقاطع فرضی
موجود در آنات قبل و بعد.
در تعریف حرکت توسطیه گفته شده است: "تغییر زمانی و به تعبیر دیگر تغییری را که در طول مدتی از زمان موجود است، اگر غیر
منطبق بر زمان در نظر بگیریم تغییر مستمر یا حرکت توسطیه می‌گویند".
بر خلاف حرکت قطعیه، حرکت توسطیه همه اش در همه ی آنات حرکت موجود است. پس تغییری است که امتداد سیال ندارد گرچه زمانی و دارای طول عمر است؛ در هر آنی از آنات زمان حرکت موجود است. لذا در حرکت توسطیه در طول مدت زمان حرکت در همه ی آنات یک تغییر ثابت یافت می‌شود.
حال سؤالی مطرح است که آیا
تصویر منطبق بر حرکت خارجی تصویر قطعی از حرکت است یا تصویر توسطی از آن یا به اعتباری قطعی و به اعتباری توسطی؟ به بیان دیگر آیا آنچه که در خارج است حرکت قطعیه است یا حرکت توسطیه یا هر دو؟
فیلسوفان پیشین در وجود حرکت توسطیه اتفاق نظر دارند، اما وجود حرکت قطعیه مورد
اختلاف است. ظاهر سخنان "
ابن سینا " نشان می‌دهد که منکر حرکت قطعیه است، اما صراحت و حتی قرائنی برخلاف آن وجود دارد. "بهمنیار" با نقل اشکالی بر حرکت قطعیه آن را صریحا
انکار کرده است. اما "
میرداماد " وجود هر دو را در خارج قائل است؛ همچنان که "
صدرالمتالهین " بر وجود حرکت قطعیه تاکید دارد و به شدت از آن
دفاع می‌کند.
مرحوم "
علامه طباطبایی " نیز وجود هر دو معنای حرکت را در خارج می‌پذیرد.
امام خمینی در بیان حرکت قطعیه معتقد است که تغییر زمانی که در طول مدتی از زمان، تحقق می‌یابد، اگر
منطبق بر زمان در نظر گرفته شود، تغییر تدریجی یا
حرکت قطعیه است و چون بر زمان
منطبق است همانند زمان دارای
امتداد سیال است که با فرض مقاطعی در آن به اجزای فرضی قابل انقسام است، به‌طوری‌که ممکن نیست دو جزء فرضی آن با هم موجود باشند، بلکه باید جزء اول معدوم شود و جزء دوم موجود شود و هرگز کل یا جزئی از آن در یک «آن» موجود نیست، بلکه در هر آنی تنها مقطعی فرضی از آن موجود است که غیر از مقاطع فرضی موجود در آنات قبل و بعد است. اما
حرکت توسطیه تغییر زمانی غیرمنطبق بر زمان است یعنی متحرک به گونه‌ای است که هر حدی از حدود مسافت که ملاحظه شود، پیش از «
آن» وصول به آن حدّ، در آن نبوده و پس از «آن» وصول به آن حد نیز در آن نخواهد بود. پس حرکت توسطیه در ذات خود حالتی بسیط و ثابت است و سیلان در نسبت‌های آن به‌حسب موازاتش با حدود مسافت است.
امام خمینی از جمله ویژگی‌های حرکت توسطیه را آن می‌داند که در وهم قابل تقسیم نیست و تغییری است که در هر آنی از مدت حرکت موجود است و امتداد سیال و بسیط ندارد، ولی طول عمر دارد، یعنی در هر آنی از آنات زمان، حرکت موجود است و در هر آنی همان تغییر یافت می‌شود که در آنات پیشین یافت می‌شود.
به اعتقاد امام خمینی حرکت قطعیه نسبت حرکت توسطیه به حدود آن است و این نسبت پی‌درپی و به‌صورت تدریجی متصل است و خللی میان آنها نیست.
به اعتقاد امام خمینی
زمان از عوارض حرکت قطعیه است و آنجایی که حرکت قطعیه متعین و متقدر به مقدار خاص ملاحظه شود، زمان حاصل می‌شود؛ ازاین‌جهت زمان عارض بر حرکت قطعیه است.
امام خمینی آراء فیلسوفان پیشین در وجود حرکت توسطیه و نفی حرکت قطعیه را نقد و بررسی کرده است.
•
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «حرکت قطعیه». • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
