حدود قیاس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حدود قیاس یکی از
اصطلاحات بهکار رفته در
علم منطق بوده و به معنای اجزای اصلی تشکیلدهنده مقدمات قیاس است.
حد به معنای نهایت و طرف است و به همین مناسبت، اجزای اصلی تشکیلدهنده مقدمات قیاس را «
حد» یا «
طرف» مینامند، زیرا در ابتدا و انتهای هر قضیهای واقع میشوند که مقدمه قیاس است؛
بنابراین به اجزای ذاتی و اصلی مقدمات قیاس که بعد از تجزیه و
تحلیل باقی میمانند، حدود قیاس گفته میشود و آنها عبارتاند از:
حد اصغر،
حد اکبر و
حد وسط. برای مثال،
موضوع و
محمول، در
قضیه حملیه، و
مقدم و
تالی در
قضیه شرطیه، بعد از انحلال قضیه باقی میمانند، ولی نسبت در قضیه که قائم به دو طرف آن است و همچنین
سور و
جهت در قضایا که از شئون نسبتاند بعد از انحلال قضیه معدوم میشوند.
حد اصغر؛ موضوع قضیه مطلوب در
قیاس که از اجزای ذاتی مقدمات قیاس است «
حد اصغر» یا «
حد اوّل» و یا «طرف
اصغر» نامیده میشود.
حد اکبر؛ محمول قضیه مطلوب در قیاس که از اجزای ذاتی مقدمات قیاس است را «
حد اکبر» یا «
حد اخیر» و یا «طرف اکبر» مینامند.
حد وسط؛ جزئی که در قضیه مطلوب وجود ندارد، ولی از اجزای ذاتی مقدمات قیاس است و در دو مقدمه تکرار میشود و علت
اثبات محمول قضیه مطلوب برای موضوع اوست «اوسط» یا «
حد وسط» یا «سبب» و یا «جامع» نام دارد.
چون به طور غالب، محمول از لحاظ
مفهوم، اعم از موضوع است و هر اعمی اعظم و اکبر است، به همین مناسبت دو جزء نتیجه به این دو وصف مقید شدهاند و به یکی اکبر و به دیگری
اصغر گویند و چون
حد وسط، واسطه ربط و نسبت میان دو جزء نتیجه است به «
حد وسط» یا «اوسط» متصف شده است.
در مباحث
منطق، سه کاربرد برای واژه «
حدّ» شمرده شده است:
۱. در باب
ایساغوجی: معرّفِ مشتمل بر ذاتیات ماهیت است.
۲. در باب
برهان: مفردات تشکیلدهنده مقدمات برهان که شامل
حد اصغر،
حد اوسط و
حد اکبر است.
۳. در باب برهان: خصوصِ اوسط که علت ذاتی است.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• خوانساری، محمد، منطق صوری.
• شهابالدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات.
•
ابنسینا، حسین بن عبدالله، النجاة. • ابنسینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق).
• ابوالبركات ابنملكا، هبهالله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة.
•
مظفر، محمدرضا، المنطق. • ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل.
•
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. •
مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «حدود قیاس»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۲/۱۸.