حدائق الحقائق (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«حدائق الحقائق»، به زبان عربی، اثر محمد بن ابو بکر رازی و در موضوع
عرفان عملی است.
کتاب، مشتمل بر شصت باب است. شیوه مؤلف چنین است که ابتدا، موضوع بحث را از لحاظ لغت معنا کرده، سپس در اصطلاح اهل حقیقت و
تصوف ، آن را مورد بررسی قرار می‌دهد، آن گاه گفتار مشایخ صوفیه را در این باره می‌آورد؛ به طور کلی می‌توان گفت که اثر حاضر صرفا نقل اقوال صوفیه بوده و در آن از
آیات قرآنی و
احادیث نبوی استفاده شده است.
در کتاب، عناوین مختلف اخلاقی و عرفانی، از قبیل
توبه ،
مجاهده ،
عزلت و خلوت، مخالفت نفس،
حسد ،
غیبت ، دنیا، امل، صمت، تفکر، فقر، خوف،
رجاء ، حزن، بکاء، جوع،
قناعت ،
توکل ، بلاء،
صبر ، رضا، تسلیم، تقوی،
زهد ، ورع،
یقین ،
اخلاص ، عبودیت، حریت، فتوت، جود و سخاء، صدق،
حیاء ، خشوع و تواضع، ادب، تصوف، خلق، سفر، ذکر، شکر، دعا، اراده،
توحید ،
مراقبه ، استقامت،
ولایت ، معرفت، صحبت، محبت،
غیرت ، شوق، سماع، معرفت نفس و روح و قلب، فراست، کرامات اولیاء، منامات، احوال اهل حقیقت موقع مرگ، حفظ قلوب مشایخ و ترک مخالفت آنها و
وصیت مرید مورد بحث واقع شده است.
مؤلف، در باب شصتم که آخرین باب کتاب است، با توضیح دادن
الفاظ اهل حقیقت از قبیل وقت، مقام، حال، قبض و بسط، هیبت و انس، تواجد و وجد و وجود، جمع و تفرقه، فناء و بقاء، غیبت و حضور، صحو و سکر، ذوق و شرب، ستر و تجلی، محو و اثبات، محاضره و
مکاشفه و مشاهده، لوائح و طوامع و لوامع، بواده و هجوم، تلوین و تمکین، قرب و بعد، شریعت و حقیقت، نفس، خواطر وارده بر ضمایر،
علم الیقین و عین الیقین و حق الیقین، واردات، شاهد، نفس و روح و... کتاب را به پایان می‌رساند.
۱.
توبه در نزد اهل حقیقت بر دو نوع است:
توبه عام و
توبه خاص . توبه خاص خود بر دوقسم است: توبه عارفان و توبه مقربان.
۲. مجاهده در مشرب تصوف، محاربه با نفس اماره است با ریاضات شرعیه. برخی گفته‌اند: مجاهده، منع کردن نفس از مالوفات است. به نظر اهل تصوف، مجاهد خواص تصفیه احوال به شمار می‌رود؛ به طوری که مجاهده کننده با ریاضاتی از قبیل جوع و سهر می‌تواند اخلاق مذمومه خود را به اخلاق محموده تبدیل نماید.
۳. خلوت، صفت اهل صفوت است و عزلت، از امارات وصلت است و برای مرید لازم است که در ابتدای سیر و سلوکش به عزلت از ابناء خلق بپردازد و در نهایت، به خلوت روی آورد تا انس بین عبد و معبود تحقق یابد. در عرفان، عزلت بر دو نوع است: عزلت عوام و عزلت خواص. عزلت عوام، همان مفارقت از مردم است برای سالم ماندن آنها از شر وی. عزلت خواص، جدا شدن از صفات بشری به سوی صفات ملکی است.
۴. مخالفت نفس و قطع حظوظ نفسانی سرلوحه عبادت است، چون هوای نفس بزرگ‌ترین حجابی است که میان عبد و رب قرار گرفته و تا سلطان نفس شکسته نشود، انسان به هیچ مقامی نمی‌رسد.
۵.
حسد اشد امراض نفسانی و بدترین رذایل و خبیث‌ترین آنهاست و صاحب خود را به عذاب دنیا گرفتار و به عقاب عقبی مبتلا می‌سازد.
۶. غیبت، اعظم مهلکات و اشد معاصی است و به اجماع جمیع امت و صریح کتاب رب الغرة و
احادیث پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ،
حرمت آن ثابت است.
۷. دنیا مانند پیرزنی است متعفن که ظاهر خود را زینت می‌دهد و خود را به انواع زیورها می‌آراید تا مردمان را فریفته خود سازد.
۸. علت طول امل، محبت دنیای دنی و انس به لذات فانی است و موجب می‌شود که
انسان از
خداوند غافل شود.
۹. صمت و سکوت موجب نجات انسان است و بر دو نوع است: صمت عوام و صمت خواص.
۱۰. نزدیک‌ترین راه به سوی خداوند عز و جل، تفکر است و بهترین آنها تفکر در نفس است.
۱۱. فقیر در اصطلاح اهل حقیقت آن است که شخصی غیر از خداوند کسی را تکیه گاه خود قرار ندهد و این در اصطلاح اهل حکمت همان فقر وجودی است.
۱۲. خوف و رجاء، هر کدام، مراتبی دارند و همواره متلازمند؛ یعنی خوف بدون رجاء و رجای بدون خوف وجود ندارد و دائما با هم هستند. اکثر اهل حقیقت می‌گویند که خوف و رجاء مانند دو جناح طیر هستند که هر گاه معتدل باشند، پرواز طیر تام خواهد بود.
۱۳. حزن، انکسار قلب و خضوع آن است و خداوند متعال قلب محزون را همواره دوست دارد.
۱۴. خداوند متعال چشمان کسی را که شب زنده داری کرده و از خشیت او گریه و زاری نموده، بر آتش
جهنم حرام کرده است.
۱۵. جوع یکی از ارکان اربعه سلوک الی الله است و موجب دست یابی انسان به ینابیع حکمت می‌شود.
۱۶. خداوند سبحان غناء را در قناعت قرار داده، همان طوری که ذلت را در
معصیت قرار داده است.
۱۷. توکل، بدایت سلوک، تسلیم، اواسط آن و تفویض، نهایت سلوک به شمار می‌رود.
۱۸. بلاء بر سه قسم است: بلای بر مخلصین، بلای بر اتقیاء و بلای بر صدیقین.
۱۹. علامت
صبر آن است که نعمت و نقمت برای انسان یک سان باشد.
۲۰. رضا سرور قلب است به قضای الهی.
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
