حد حقیقی به حسب ذات شی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

حد حقیقی به حسب ذات شی یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به معنای تعریف منطقی چیزی به اعتبار ذاتش است.

---

در مقام تعریف اشیا، گاهی شیء را به لحاظ ذاتش تعریف می‌کنیم و گاهی به لحاظ حال شیء که از اتصافش به عارض یا لازمی حاصل می‌شود؛ مثلاً زید به لحاظ ذاتش انسان است و به اعتبار حالش ابیض، اب و مانند آن است و حال مورد نظر، یا مختص این شیء است یا اعم است.

---

ابن سینا در منطق المشرقیین و لوکری در ب یان الحق بضمان الصدق تعریف شیء به اعتبار ذاتش را «حد حقیقی به حسب ذات شیء» نامیده و تعریف شیء به اعتبار حالش را «حد حقیقی به حسب حال شیء» خوانده‌اند. آنان قسم دوم یعنی «حد حقیقی به حسب حال شیء» را به لحاظ اینکه آن حال، مختص به آن شیء باشد یا اعم باشد بر دو قسم کرده و تعریف به لحاظ حال مختص را «رسم» و تعریف به لحاظ حال اعم را «خاصه مرکبه غیر رسم» دانسته‌اند؛ بنابراین حد در این اصطلاح، مقابل رسم نیست، بلکه اعم از آن است و حد حقیقی، مقابل تعریف شرح‌الاسمی است که آن را «حد اسمی» خوانده‌اند.

---

مثال: موجودی داریم که وقتی نوعی اقتران با بدن حیوانی پیدا کند، بدن حیوان به سبب این اقتران، «حیّ» می‌شود و از اقتران این دو، مجموعی به نام «حیوان» حاصل می‌شود. این مجموع یعنی حیوان، ذاتی دارد که قوام مجموع بدان است. چون این ذات برای اهل لغت واضح نیست برای او به حسب ذات، اسمی نگذاشته‌اند، بلکه به این اعتبار که محرک یا مدبّر بدن و کمال برای آن است آن را روح یا نفس نام نهاده‌اند و به اعتبار معنایی که مصحّح نام‌گذاری آن به نفس و روح شده است (یعنی محرّکیت و مدبّریت بدن و کمال بودن برای بدن) دارای حد حقیقی است و آن را «صورةُ جسمٍ طبیعیٍّ بحالٍ کذا» یا «کمالُ جسمٍ طبیعیٍّ بحالٍ کذا» تعریف کرده‌اند، اما این تعریف به لحاظ ذاتش، خاصّه مرکبه یا رسم است.

---

در تنظیم این مقاله از منبع ذیل استفاده شده است:

• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، منطق المشرقیین.    

---