حاشیة علی استصحاب القوانین (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«حاشیه علی استصحاب القوانین» از اولین تالیفات شیخ اعظم
مرتضی انصاری تستری (متوفای ۱۲۸۱ ق) است. کتاب به اصطلاح شرح بالقول (قوله... اقول) است. تاریخ دقیق تالیف کتاب مشخص نیست اما احتمالا بین سالهای ۱۲۳۵ تا ۱۲۴۵ ق بوده است.
کتاب بر اساس مطالب قوانین تقسیم بندی و از چهار یا پنج بخش تشکیل شده است.
مطالب کتاب دارای تعقید و پیچیدگی خاصی می‌باشد و با بحث
استصحاب در رسائل شیخ اعظم که به صورت منظم و کاملتری ارائه شده است تفاوت بسیار دارد که این نشان از جوانی شیخ اعظم در زمان نگارش این کتاب دارد.
بنابر آنچه آیة الله شیخ احمد انصاری نوه شیخ اعظم بیان کرده است کتاب به خط شیخ اعظم قدس سره بوده اما دارای نواقصی بوده است که بعدها هم ناشرین آن نتوانسته‌اند آن را کامل کنند.
بعد از ادله استصحاب، در
قوانین الاصول سه تنبیه ذکر شده است که از صفحه ۳۰۳ تا صفحه ۳۱۶ ادامه دارد ولی در حاشیه بر قوانین، شرح و حاشیه‌ای از شیخ اعظم بر این قسمت قوانین دیده نمی‌شود.
ویژگی کتاب تتبع وسیع مؤلف و احاطه کامل بر نظریات بزرگان اصولی می‌باشد و مباحث استصحاب از نظر قدما و
اخباری‌ها و محققین معاصر در آن ذکر شده است. به عنوان نمونه در بحث حجیت استصحاب به وسیله
اخبار مستفیضه نظریات
محقق خوانساری،
شیخ بهائی،
شهید اول و
مرحوم سبزواری را بطور کامل مطرح و مورد بررسی قرار می‌دهد.
از دیگر خصوصیات کتاب توجه مؤلف به مسائل مورد نیاز و اساسی طرح شده در مباحث کتاب می‌باشد. مثلا در بحث استصحاب
حکم وضعی پس از بیان چهار احتمال در کلام
فاضل تونی در
وافیه و
ترجیح احتمال دوم چنین می‌گوید: فلیست عبارته
متن حدیث حتی یجب الاهتمام فی فهم مراده منها.
ویژگی دیگر کتاب طرح مباحث فرضی در کتاب می‌باشد تا ذهن خواننده توانایی بیشتری در درک مسائل اصولی پیدا کند به عنوان نمونه: ثم ان هذا المثال مثال فرضی فلا یناقش فیه، بانه لیس فی الفقه من هذا عین و لا اثر.
از نکات مهم دیگر برخورد محترمانه شیخ با بزرگان
علم اصول مخصوصا
صاحب قوانین می‌باشد. مؤلف اگر چه به نقد و بررسی نظریات صاحب قوانین می‌پردازد اما در اکثر موارد سعی در توجیه نظریات ایشان داشته و در صورت امکان کلام او را حمل بر صحت می‌کند. در تعبیر از سایر بزرگان نیز با احترام از آنان نام می‌برد مثلا از
وحید بهبهانی رحمة‌الله‌علیه اینگونه یاد می‌کند: ما احسن ما قاله رئیس المجتهدین العلامة البهبهانی.
از خصوصیات با ارزش کتاب دقت نظر محققین و مصححین کتاب می‌باشد که با توجه به مباحث کتاب و قرائن دیگر اگر صفحاتی از کتاب افتاده باشد یا کامل نباشد در حواشی کتاب تذکر می‌دهند.
کتاب مملو از نظریات جدید و ابتکارات شیخ اعظم می‌باشد که در این مختصر نمی‌گنجد بنابراین به ذکر بعضی از آنان بسنده می‌کنیم:
از جمله ابتکارات شیخ اعظم بیان انواع استصحاب به صورتی مبسوط و مفصل است که در کتابهای اصولی قبل از ایشان دیده نمی‌شود. به عنوان نمونه در بحث تقسیمات استصحاب منشا تکثر اقسام استصحاب را به اعتبار
مستصحب یا اعتبار
شک ذکر می‌کنند و مستصحب را یا
حکم شرعی و یا متعلق حکم شرعی می‌دانند و حکم شرعی را یا
حکم تکلیفی و یا
وضعی و همینطور منشا شک را یا شک در بقای حالت سابقه و یا
شک در مقتضی و یا
شک در رافع می‌دانند.
از طرفی استصحاب را به نظر مدرک ثبوت حکم سابق به
استصحاب حال عقل و شرع تقسیم کرده و
استصحاب حال شرع را نیز به
استصحاب حال اجماع و
غیر اجماع تقسیم می‌کنند.
بیان علت تقدم
استصحاب موضوعی بر
استصحاب حکمی به اینکه شک در حکم، مسبب از شک در موضوع است و استصحاب در موضوع برطرف کننده استصحاب در حکم می‌باشد، از دیگر ابتکارات شیخ اعظم است.
شیخ انصاری نظریه صاحب قوانین را مبنی بر اینکه استصحاب بقاء تمام نیست مگر به اعتبار استصحاب عدم مزیل با طرح احتمالات رد نموده، نظریه جدیدی را بیان می‌نماید.
در بحث اقسام استصحاب نیز با بیان تفصیلی احتمالات مختلف در استصحاب حکم شرعی و نظریات
محدث استرآبادی در
فوائد المدنیة و
محقق سبزواری در
ذخیرة المعاد و
محقق خوانساری در
مشارق الشموس یکی از دقیق‌ترین مباحث اصولی را مطرح می‌نماید.
یکی دیگر از مباحث مفید مبحث
حجیت ظن می‌باشد که مؤلف در ابتدا اصل اولی را عدم حجیت ظن و
حرمت عمل به آن می‌داند و
آیات و
روایات را نیز در این مورد بیان می‌کند اما به دلیل
اجماع در نهایت عمل به ظواهر را می‌پذیرد.
کتاب موجود در سال ۱۴۱۵ ق به مناسبت دویستمین سالگرد تولد شیخ اعظم بوسیله مؤتمر العالمی منتشر شده است. در پاورقی کتاب اختلاف نسخ، آدرس مطالب و برخی توضیحات لازم ذکر است. در انتهای اثر نیز فهرست مصادر تحقیق آمده است.
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
