حاشیة المکاسب (یزدی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مؤلف
کتاب حاشیة المکاسب علامه محقق سید محمد کاظم بن عبد العظیم طباطبایی حسنی یزدی نجفی (م ۱۳۳۷ ق)، می‌باشد.
یکی از دقیق‌ترین و بهترین حواشی و شروح مکاسب
شیخ اعظم انصاری «قده»، حاشیه مکاسب
سید محمد کاظم یزدی «قده» می‌باشد. اگر چه کتاب
عروة الوثقی وی زبانزد عام و خاص بوده و عظمت علمی وی را بخوبی نشان می‌دهد اما کتاب حاشیه بر مکاسب نیز از مهم‌ترین آثار علمی و فقهی مؤلف می‌باشد.
این
کتاب مملو از ابتکارات و خلاقیت‌ها و
دقت نظر مؤلف می‌باشد و حواشی و شروح آن از تنوع کم نظیری برخوردار است. در این کتاب از
فقه الحدیث تا معانی کلمات و ترجمه عبارت‌ها و حتی بیان وجه «فتامل» های عبارات
شیخ دیده می‌شود.
این کتاب باصطلاح شرح بالقول (قوله... اقول) می‌باشد. و تمام قسمت‌های مکاسب یعنی
مکاسب محرمه،
کتاب البیع،
کتاب خیارات را در بر دارد.
در میان حاشیه پردازان مکاسب شیخ انصاری «قده»، هیچ کس مانند سید یزدی به روش عرفی به
تفقه نپرداخته است. وی در بسیاری از موارد آن چنان عرفی اندیشیده که روش یک حقوق دان عرفی معاصر به ذهن انسان تداعی می‌کند.
از طرفی با توجه به صاحب نظر بودن وی در مباحث
علم اصول فقه در بسیاری از مباحث کتاب نکات دقیق اصولی را به صورت مختصر مطرح نموده و
تفصیل آن را به کتاب‌هایی که به صورت مجزا در مباحث
استصحاب و
تعادل و تراجیح،
حجیت ظن و نظائر آن تالیف نموده است، ارجاع داده است.
این کتاب از زمان نگارش مورد توجه فقهای عظام واقع شده است و بزرگانی همچون:
-
محقق اصفهانی (م ۱۳۶۱ ق) -
محقق نائینی (م ۱۳۵۵ ق) در تقریراتش «المکاسب و البیع، منیة الطالب» -
شیخ مرتضی حائری (م ۱۳۵۵ ق) در
کتاب خمس-
آیة الله حکیم (م ۱۳۹۰ ق) در مستمسک عروة الوثقی-
آیة الله گلپایگانی (م ۱۴۱۴ ق) در نتائج الافکار-
امام خمینی (م ۱۴۰۹ ق) در مکاسب محرمه-
آیة الله خویی (م ۱۴۱۳ ق) در کتاب
مصباح الفقاهة و بسیاری از بزرگان دیگر به آن استناد نموده یا مورد نقد و بررسی قرار داده‌اند.
محقق یزدی در بیان
علت تالیف کتاب در ابتدای مکاسب محرمه این گونه می‌نویسد:
ربما ینقدح فی ذهنی الاشکال او توضیح حال او دفع ایراد او بیان مرادی، حببت ایراده علی طرز التعلیق علیه تذکرة لی و لغیری تبصرة.
همین طور در مقدمه کتاب البیع می‌نویسد: سنح بخاطری ان اعلق علیه وجیزة لطیفة مشتملة علی فوائد لیکون لی تذکرة و لغیری تبصرة.
با توجه به سال
هجرت میرزای شیرازی بزرگ در سال ۱۲۹۰ ق و همین‌طور تاریخ نگارش
نسخه خطی مورد
اعتماد در چاپ کتاب موجود، این کتاب در
حدود سال‌های ۱۲۹۰ ق تا ۱۳۱۵ ق نوشته شده است.
کتاب موجود در سال ۱۴۱۰ ق توسط مؤسسه اسماعیلیان در
قم چاپ شده است و در سال ۱۴۱۸ ق تجدید چاپ شده است.
در چاپ کتاب موجود از یک نسخه خطی معتبر که در
زمان زندگانی مؤلف نوشته شده استفاده شده است، قسمت‌های مکاسب محرمه و بیع این نسخه به خط علی بن حبیب الله اصفهانی در سال ۱۳۱۶ ق پایان یافته است و قسمت خیارات آن در
سال ۱۳۱۷ ق پایان یافته است و نویسنده آن مشخص نیست.
محققین و مصححین کتاب موجود شیخ علی یزدی، و آقا محمد مهدی کاشانی بوده‌اند.
حاشیه بر مکاسب محقق یزدی شامل شرح هر سه قسمت مکاسب محرمه، بیع و خیارات می‌باشد.
قسمت مکاسب محرمه از صفحه ۱ تا صفحه ۵۳ شامل شرح
حدیث تحف العقول و اقسام
معاملات حرام می‌باشد.
در کتاب بیع مباحث مربوط به تعریف بیع،
معاطاة،
بیع فضولی و نظائر آن از صفحه ۵۴ تا ۱۹۷ مطرح شده است.
قسمت خیارات شامل انواع خیار (
مجلس،
حیوان،
شرط،
غبن،
تاخیر،
رؤیت،
عیب) و
احکام خیار و معاملات
نقد و نسیه در ۱۷۴ صفحه بیان شده است.
حاشیه بر مکاسب محقق یزدی پر از ابتکارات و نظریات جدید مؤلف می‌باشد که در این مختصر نمی‌توان همه آنها را بیان نمود و به ذکر بعضی از آنان اکتفا می‌شود.
وی در مورد
حرمت معامله سلاح با
اهل باطل را فی الجملة مورد اتفاق می‌داند اما نهی از این معاملات را دال بر مبغوضیت دانسته و آن را دال بر
فساد و عدم ترتب
اثر نمی‌داند و
تفصیل این بحث را به مباحث اصولی ارجاع داده می‌نویسد:
قد تقرر فی محله ان النهی من حیث انه تحریم لا یقتضی الفساد لا عقلا و لا عرفا و لا شرعا سواء کان متعلقا بنفس المعاملة او راجعا الی وصفها او بامر خارج یتحد معها و ذلک لعدم الملازمة بین المبغوضیة و عدم تب الاثر
از دیگر مباحث اصولی که در کتاب مطرح شده این که وی الفاظ معاملات را اعم از صحیح و فاسد شرعی دانسته می‌نویسد:
ثم انه لا ینبغی التامل فی کون البیع بل سایر المعاملات اعم من الصحیح الشرع، کیف و الا یلزم القول بالحقیقة الشرعیة و هو فی غایة البعد.
مؤلف بر خلاف بسیاری از
فقها، بیع سقوط و بیع اسقاط حق را صحیح می‌داند و این گونه می‌نویسد: فلو قال بعثک هذا بدینک علی بان یکون ساقطا کفی لصدق البیع علیه فیشمل العمومات و کذا فی الحق الذی لا یقبل الا الاسقاط.
در مورد تعریف بیع، آن را تملیک با انشاء خارجی می‌داند و می‌نویسد: الحاصل ان التملیک الانشائی الذی هو عنوان ثانوی یمکن ان یکون بآلة
الانشاء الخارجی و یمکن ان یکون بالانشاء القلبی الا ان فی العرف لا یصدق البیع الا علی ما کان من الاول.
محقق یزدی صرفا به تحلیل و بررسی مباحث مکاسب شیخ در حواشی اش بر مکاسب اکتفا ننموده بلکه مطالب متنوعی را در آنان بیان نموده است.
در بعضی از حواشی صاحب نظریات مذکور در مکاسب معرفی شده‌اند، مثلا در تعریف بیع صفحه ۵۵ می‌نویسد: قوله نعم نسب الی بعض الخ اقول الناسب الشیخ جعفر الکبیر «قده» فی شرح القواعد.
یا در بحث
معاطاة صفحه ۶۷ می‌نویسد: قوله لکن بعض المعاصرین، اقول هو صاحب جواهر حسبما عرفت.
در بعضی دیگر از حواشی مؤلف با مراجعه به منابع و مآخذ اصلی به تصحیح عبارت‌های شیخ اعظم می‌پردازد.
به عنوان نمونه در بحث اشیاء قیمتی که مضمون به سبب عقد فاسد شده‌اند در صفحه ۱۱۰ از کتاب البیع می‌نویسد: قوله بلا خلاف ظاهر، اقول قد عرفت الاشکال من صاحب جواهر من القواعد و المسالک اذا کان ذلک بعد دفع البدل...، و کانه «قده» لم یعثر علی عبارة القواعد.
وی در بعضی از حواشی از کتابی که در نزد وی بوده و حواشی شیخ اعظم بر آن وجود داشته است نقل می‌نماید، به عنوان نمونه در صفحه ۶۸ می‌نویسد: قوله حکی عن بعض المعاصرین الخ اقول کتب المصنف «قده» فی الحاشیة ما هذا لفظه لکن فی القواعد هذا من الاقوال فی المعاطاة فتامل.
از ویژگی‌های دیگر این که مؤلف مباحثی را که مورد نیاز در کتاب بوده است مطرح نموده و از طرح مباحث غیر مفید خودداری نموده است وی در رابطه با بیع معاطاتی و عقد فضولی این گونه می‌نویسد:
و مجمل المطلب ما اشرنا الید من انه لو کان من المعاطاة و الفضولی علی القاعدة لا اشکال فی جریانه فیها و الا فلا وجه له لوجوب الاقتصار علی القدر المتیقن و جمیع ما ذکر غیر ما ذکرنا تطویل بلا طائل.
احاطه مؤلف به نظریات بزرگان از فقها موجب این شده که گاهی حتی از نظریات آنان در ابواب دیگر استفاده کند، به عنوان نمونه در بحث تصرف مسقط خیار این گونه می‌نویسد: و لصاحب الجواهر کلام فی باب رجوع الطلاق علی فرض تمامیته یمکن اجرائه فی المقام.
حتی مؤلف گاهی به «
اللمعة الدمشقیة» و شرح آن «
الروضة البهیة» توجه نموده و به توضیح آنها پرداخته و در نهایت
حاشیه سلطان العلماء را صحیح می‌داند.
اعیان الشیعة: السید کاظم بن عبد العظیم الطباطبائی الحسنی الیزدی النجفی من مشاهیر فقهاء عصره و مدرسیه، له العروة الوثقی اشتهرت اشتهارا لا مزید علیه لحسن ترتبها و کثرة فروعها و حاشیة المکاسب.
فوائد رضویه: قال صاحب التکملة فی ترجمته له مصنفات مطبوعة منها تعلیقاته علی المکاسب و احسن مؤلفاته العروة الوثقی فی الفروع.
در این کتاب، نام کتاب‌ها و بزرگان از فقهاء در موارد زیادی به صورت
کنایه و رمز نوشته شده که به بعضی اشاره می‌شود.
یه: من لا یحضره الفقیه،
شیخ صدوق (م ۳۸۱ ق) یه: النهایة،
شیخ طوسی (م ۴۸۰ ق) عد: قواعد الاحکام،
علامه حلی (م ۷۲۶ ق) لف: مختلف الشیعة، علامه حلی (م ۷۲۶ ق) ئر: السرائر،
ابن ادریس (م ۵۹۸ ق) کره: تذکرة الفقهاء، علامه حلی (م ۷۲۶ ق) الکفایة: کفایة الاحکام، ملا محمد باقر سبزواری (م ۱۰۹۰ ق) المفاتیح: مفاتیح الشرائع،
فیض کاشانی (م ۱۰۹۱ ق) شرح مفاتیح: شرح مفاتیح،
وحید بهبهانی (م ۱۲۰۵ ق) الریاض: ریاض المسائل،
سید علی طباطبایی (م ۱۲۳۱ ق) النافع: مختصر النافع، محقق اول (م ۶۷۶ ق) لک: مسالک الافهام،
شهید ثانی (م ۹۶۶ ق) المح:
محقق اول، جعفر بن حسن حلی (م ۶۷۶ ق) المح الثانی: محقق ثانی،
محقق کرکی (م ۹۴۰ ق) الذخیرة: ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد، ملا محمد باقر سبزواری (م ۱۰۹۰ ق) المدارک: مدارک الاحکام،
سید محمد بن علی عاملی (م ۱۰۰۹ ق).
سید محمد کاظم یزدی
نرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
