حاجی شریعت‌الله
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حاجی شریعت‌الله از علمای بزرگ و مجاهد شبه قاره
هند و بنیانگذار نهضت فرائضی در
قرن سیزدهم هجری/ هیجدهم و نوزدهم میلادی بوده است.
او در ۱۱۹۵ ق. ۱۷۸۰ در روستای بندرکهوله در بخش فریدپور به
دنیا آمد. در هیجده سالگی به
مکه رفت و در آنجا در زمره مریدان شیخ طاهر سنبل مکی،
فقیه شافعی درآمد و بیست سال در همانجا روزگار گذراند. گویند که در آن مدت چندین بار به
وطن خویش نیز
سفر کرده بود. به گفته «تیلر» او در مکه از نهضت وهابی بسیار اثر پذیرفت، اما برخی این نظر را رد کرده و آن را منبعث از تحولات فکری واجتماعی جامعه
مسلمان هند دانسته‌اند.
چون حاجی شریعت الله در ۱۹۲۰ به هندوستان بازگشت، بسیار شهرت یافت. گفته می‌شود که در بازگشت به میهن، سرمایه و برخی لوازمش به دست راهزنان به تاراج رفت و او ناامید از زندگی به گروه راهزنان پیوست، اما پایبندی وی به ارکان
دین و ویژگی‌های اخلاقی، آنان را به
توبه و پیروی از او واداشت. پس از آن حاجی شریعت الله در روستای بندر کهوله به
تبلیغ و تدریس پرداخت.
در آن
زمان کشاورزان مسلمان از سویی توسط بازرگانان و زمینداران انگلیسی و
هندو کم توان شده و از سوی دیگر از آموزش‌های دینی بی بهره بودند، حتی
عقاید مذهبی آنان چنان با باورهای هندوان آویخته بود که تشخیص آنان از هندوان دشوار می‌نمود.
حاجی شریعت الله معتقد بود که بزرگترین علت ضعف مسلمانان هند، دوری از رسوم و باورهای اسلامی است. اما از آنجا که آداب و رسوم هندوان در مردم بسیار ریشه دوانده بود، حاجی شریعت الله در آغاز با مخالفت‌های سختی روبرو گردید. وی به مسلمانان توصیه می‌کرد که آداب غیر اسلامی را رها کرده و به
شریعت و ارکان دین پایبند باشند. از همین رو، با
تعصب و سختگیری تمام، بر ضد
تقدیس و احترام به مراقد اولیا و بزرگان، تعزیه داری
سیدالشهدا (علیه‌السّلام) و بدعت‌های
صوفیان قیام کرد و برخی از مراسم سخت
ازدواج و
دفن و
کفن مردگان و تقدیم
میوه و گل به مراقد اولیا، و انجام
نماز جمعه را ممنوع ساخت. پس از چندی مسلمانانی از داکا، فریدپور و
روستاییان باریسال به او پیوستند.
از آنجا که حاجی شریعت الله به فرایض دینی بسیار اهمیت می‌داد، نهضت وی «نهضت فرائضی» نام گرفت. او اصطلاح‌های «استاد» و «شاگرد» را به جای «پیر» و «مرید» – که در آن روزگار کاربردی برهمن وار داشت و سرسپردگی شاگرد به آموزگار روحانی را نمایان می‌ساخت – به کار می‌برد و رسم کهن دست دادن هنگام
بیعت را منسوخ نمود. همچنین برخی پیروان خویش را به
توبه از گناهان پیشین واداشت و از اینرو گروه از پیروان وی به «توبار» (به معنای توبه کننده) معروف شدند.
پس از این که نهضت او پاگرفت، اهداف سیاسی – اجتماعی نیز در آن نفوذ کرد و کشاورزان جرات بیشتری یافتند. چنانکه پس از کناره گیری از رسوم و باورهای هندوان، از پرداخت مالیات‌هایی که زمینداران هندو برای جشن‌های مذهبی خود از جمله «درگاپوجا» قرار داده بودند، سرباز زدند و برای آنان به رایگان کار نکردند، از اینرو زمینداران به
خشم آمدند. در آن هنگام حاجی شریعت الله اعلام کرد که چون هندوستان «
دارالحرب» است و
حکومت آن بر مسلمانان ستم‌های بسیار روا داشته است لذا نمازهای جمعه و
عیدین را نمی‌توان در آنجا بجا آورد. در اسناد کمپانی هند شرقی آمده است که زمینداران انگلیسی و هندو بسیار وحشت کرده بودند، زیرا تشکل و یکپارچگی کشاورزان مانع از
استثمار آنان می‌شد.
جنبش حاجی شریعت الله، رهایی
روستاییان مسلمان را از
فقر اقتصادی که توسط مالکان هندو تحت عنوان «تجدید سازمان عواید»، معروف به «قانون تعیین دائمی ۱۷۹۳»، به وسیلة «لرد کارنوالیس» و «سرجان شور»، معمول گردیده بود، هدف خود قرار داد.
پیروان حاجی شریعت الله اساسا از میان گروه‌های روستایی بودند و به
مقاومت در برابر پرداخت
مالیات و حتی تصرف اراضی دولت، تشویق و ترغیب می‌شدند. وی از ۱۸۳۸ تا ۱۸۴۶ حکومتی فرقه‌ای تشکیل داد. برای هر روستای فرایضی، «خلیفه»ای منصوب کرد که مسئولیت برپایی مدارس،
تعلیم اجرای صحیح وظایف اسلامی، گسترش
عدالت و سازماندهی دسته‌های مسلح برای
دفاع از منافع دهقانان و
روستاییان را بر عهده داشت. هر ده روستا در برابر مقام بالاتر، مسئول بود و این مقام، به نوبه خود به رهبر جنبش گزارش می‌داد.
اندکی بعد، در ۱۸۳۱
جنگ میان آنان در گرفت و سرانجام هر یک از فرائضیان به پرداخت مبلغی جریمه و مدتی
زندان محکوم شدند. حاجی شریعت الله نیز به اتهام تحریک پیروان خود به نپرداختن مالیات به ماموران دولتی محکوم گردید، اما از آنجا که مدرکی دال بر این اتهام نبود، محاکمه او به انجام نرسید. از آن پس حاجی شریعت الله منطقه نواب اری، در داکا را رها کرده، به روستای خویش بازگشت و به تبلیغ و ارشاد مسلمانان همچنان ادامه داد تا آنجا که در اجرای فرمان او اندکی تامل نمی‌شد.
حاجی شریعت الله نخستین مبلغ بنگالی است که بر ضد موهومات و باورهای نادرستی که در میان
مسلمانان رواج یافته بود، ایستاده و کشاورزان بنگال را برانگیخته در آنان جوش و تحرک آفرید.
حاجی شریعت الله در ۱۲۵۶ یا ۱۲۵۷ ق/ ۱۸۴۰ درگذشت و رهبری نهضت فرائضی از آن پس به فرزندش محمدمحسن دودومیان سپرده شد.
دانشنامه های انقلاب اسلامی و تاریخ اسلام، فرهنگنامه علمای مجاهد، برگرفته از مقاله «حاجی شریعت‌الله».
