میرزا محمدابراهیم جوهری هروی اصفهانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
میرزا محمّدابراهیم جوهری هروی اصفهانی، از شعراء و مرثیّه‌سرایان
اصفهان در
قرن سیزدهم هجری است.
میرزا محمّدابراهیم متخلّص به «جوهری» فرزند محمّدباقر از سلسله بیرام علی خان قاجار مروزی، از شعراء، ادباء و مرثیّه‌سرایان
قرن سیزدهم هجری است. در اوایل قرن سیزدهم هجری متولّد شده، و در
هرات به تحصیل پرداخته است. فنون علم و ادب را در هرات از میرزا عبداللّه خان شهاب ترشیزی آموخت.
نام هروی در برخی از چاپ‌های مهم‌ترین اثرش،
طوفان‌البکاء، ابراهیم ذکر شده است.
از تاریخ تولد وی اطلاعی در دست نیست. به گفته خودش در مقدمه طوفان‌البکاء،
پدرش
محمد باقر مروزی بوده است، اما معلوم نیست چرا برخی منابع اصل او را از
هرات دانسته‌اند.
جوهری در مقدمه طوفان البکاء
نوشته که به علت ناسازگاری روزگار از موطن خود
هجرت کرده است. او مدتی به سیاحت پرداخت، سپس سال‌ها در قزوین اقامت گزید؛ از این‌رو، بعضی او را قزوینی دانسته‌اند.
وی سال‌ها در هرات و
خراسان به مدح حکّام و شاه‌زادگان
قاجار پرداخت سرانجام به
قزوین آمد، و پس از چند سال در اصفهان اقامت گزید. وی از ارادتمندان حاج
سیّدمحمّدباقر حجّت الاسلام شفتی بوده، و در مدح او قصایدی سروده است.
هروی در قزوین به درگاه
رکن‌الدوله (متوفی ۱۲۸۹)، نواده
فتحعلی‌شاه و حاکم
صائین‌قلعه، پیوست و شش سال در خدمت او بود و ضمن
مدح او، به قصیده‌گویی و غزل‌سرایی پرداخت و از او
لقب افصح‌الشعرا گرفت.
وی در اواخر عمر به
اصفهان رفت و از یاران نزدیک حجت‌الاسلام
سیدمحمد باقر شَفْتی،
فقیه بزرگ آن روزگار گردید
و در ۱۲۵۳ق در همان‌جا درگذشت و در گورستان آب‌بخشان، از محلات قدیمی اصفهان، به خاک سپرده شد.
در سال ۱۲۹۰ بانویی نیکوکار به مرمّت آرامگاه او پرداخت.
در اوایل حکومت
سلسله پهلوی، با احداث خیابان چهارباغ پایین و فلکه شهدا قبرستان آب بخشان تسطیح و به خانه و مغازه و بهداری و مدرسه تبدیل شد. تاجر نیکوکار، میرزا ابوالقاسم تبریزی در آن قبرستان، دبستان تبریزی را احداث نمود، و قبر جواهری در داخل مدرسه قرار گرفت. تبریزی در گوشه دبستان، آرامگاهی برای جوهری ساخت که هنوز باقی است.
روی مزار او سنگ قبری تمام قد است، و بر روی آن قصیده‌ای از میرزا محمّدباقر بهاء خواجویی از احفاد ملاّاسماعیل خواجویی منقور است، و مادّه تاریخ وفات جوهری در آن آمده است:
"کلک سحرانگیز او بنوشت این مصرع تمام: «همره سلطان دین آید بمحشر جوهری»".
اولاد و اعقاب او در اصفهان ساکن تا این اواخر از اهل منبر و ذاکرین مصائب بودند از جمله شیخ احمد جوهری و فرزندش شیخ عبدالکریم جوهری.
کتب زیر از تالیفات ایشان است:
۱. کتابی در امامت؛
۲. طوفان البکاء، معروف به کتاب جوهری، در مصائب خاندان
حضرت سیّدالشّهداء (علیه‌السّلام) و خاندان عصمت و طهارت، که بارها به چاپ رسیده، و مقبول اهل منبر و ذاکران اهلبیت (علیهم‌السّلام) واقع شده است؛
۳. احسن صور؛
۴. راز و نیاز؛
۵. دیوان قصاید و غزلیّات؛
۶. معراج نامه.
وی به تشویق ملا محمد صالح و آقا صالح خانبان، از فضلا و اعیان قزوین، طوفان‌البکاء را در باره مصائب
اهل بیت (علیهم‌السلام)، در مدت دو سال نوشت. او در آغاز و پایان کتابش، آن دو را که به مداحان اهلبیت توجه داشتند و از جمله به او نیز کمک مالی کرده بودند ستوده و
در پایان طوفان‌البکاء، تاریخ خاتمه آن را ۱۲۵۰ ذکر کرده است.
بنابراین، احتمالاً آن را در حدود ۱۲۴۸ آغاز نموده است، اما در مقدمه،
مادّه تاریخِ تألیف کتاب را «طوفان‌البکاء ابیات طوفان البکاست» نوشته است که با ۱۲۷۴ برابر می‌شود و نادرست است. شاید جوهری سال آغاز کردن کتاب، ۱۲۴۷، را، اشتباه محاسبه کرده و با حروف ابجد ۱۲۷۴ را ساخته است.
طوفان‌البکاء از معروف‌ترین مقتل‌های فارسی و به نثر و نظمی روان و استوار است، اما از بی‌اساس و مأخذ بودن بعضی مطالب آن انتقاد شده است. این کتاب سال‌ها مورد توجه ذاکران و مداحان اهلبیت علیهم‌السلام بوده
و مشتمل است بر دیباچه‌ای شامل فهرست مطالب کتاب، دوازده آتشکده و یک خاتمه. به‌جز آتشکده هفتم که موضوع آن «خروج مختار وفادار و
احمد سفاح بنی‌عباس و امیرتیمور گورکانی» است، یازده آتشکده دیگر (هر کدام شامل چند شعله) به
چهارده معصوم اختصاص دارد که بزرگ‌ترین آن‌ها، آتشکده پنجم، در ذکر مصائب
امام حسین (علیه‌السلام) است. خاتمه کتاب شامل گزارش احوال مصنف در قزوین است.
طوفان‌البکاء بارها، و ظاهراً نخستین‌بار در ۱۲۵۸ در
تهران، چاپ شده است.
آقابزرگ طهرانی
از دیوان جوهری یاد کرده، اما در فهرست‌های کتاب‌های خطی و چاپی ذکری از این دیوان نشده است.
• وفازواره‌ای، محمد علی، تذکره مآثرالباقریه، نسخه خطّی.
• جوهری هروی، محمدابراهیم بن محمدباقر، طوفان البکاء.
• میرزاقاجار، محمود، سفینه المحمود.
• موسوی خوانساری، میرزا محمدباقر، روضات الجنّات.
• مهدوی، سیدمصلح‌الدین، رجال اصفهان یا تذکره القبور.
• مهدوی، سیدمصلح‌الدین، بیان المفاخر.
• معلم حبیب‌آبادی، محمدعلی، مکارم آلاثار.
• قمی، شیخ عباس، الکنی و الالقاب.
• مهدوی، سیدمصلح‌الدین، دانشمندان و بزرگان اصفهان.
• مهدوی، سیدمصلح‌الدین، مزارات اصفهان.
• معلم حبیب‌آبادی، محمدعلی، مکارم آلاثار.
• مشار، خان‌بابا، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی.
• منزوی، احمد، فهرست‌واره کتاب‌های فارسی.
• آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه: الکرام البرره فی القرن الثالث بعد العشره.
• آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه.
• مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانه الادب.
• واله اصفهانی، محمدیوسف، خلد برین.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جوهری هروی»، شماره۵۲۳۷. مهدوی، سید مصلح‌الدین، اعلام اصفهان، ج۱، ص۹۲.
