جوحی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«جوحی» اثر
احمد مجاهد ، کتابیست که در آن به شخصیت
فکاهی متون کهن یعنی جوحی پرداخته است.
در این اثر به زبان فارسی در زمینه فرهنگ عامه، ادبیات داستانی با ذکر منبع و مصدر آن تالیف شده است. نقش
احمد مجاهد در واقع در این اثر علاوه بر تحقیق و ترجمه، تالیف کتاب نیز بوده است.
ادب فکاهی فارسی، با نام و یاد جوحی یا جحی، این قهرمان مردمی و افسانه‌ای طنز و بلاهت، آمیخته است. جوحی در ادبیات کلاسیک، ملجا و پناهگاهی است که وجدان جمعی زیرک، هوشیار و مصلحت اندیش خود را زیر نقاب ساده لوحی، یا زیرکی و عیاری پنهان ساخته است.
کتاب حاوی ۷۵۹ داستان
طنز از شخصیت‌های معروف به نامهای «جحای عربی»، «
خواجه نصر الدین افندی جحا رومی »، و «
ملانصر الدین ایرانی » است که داستانهای هر کدام از این شخصیت‌های طنز در یک بخش ذکر شده است.
شیوه تالیف مجاهد، بر اصل تطبیق و ریشه یابی استوار است؛ بر این اساس، ذیل هر حکایت به منابع و مآخذ آن اشاره شده است. وی کوشیده است ضمن بازگویی حکایت و منابع آنها، حکایات مشابه اعم از نظم و نثر که در دیگر منابع ادبی موجود (اعم از لطایف عبید،
محاضرات الادبای راغب ، بهارستان جامی،
اخبار الظراف ابن جوزی و...) آمده را بازگو کند و این، به جامعیت کتاب افزوده است.
مجاهد در این کتاب خواسته است تا از رهگذر گردآوری کلیه حکایات منتسب به جوحی، به تحقیق درباره صاحبان اصلی و اولیه این حکایات بپردازد و سهم هر یک از فرهنگ‌های ترک و عرب و
فارس را در این میان روشن سازد. او برای دستیابی به این مقصود، از شش منبع به
زبانهای عربی ، فارسی و ترکی استفاده کرده و دو نسخه خطی را نیز از نظر گذرانیده و آنها را به ترتیب سیر تاریخی در کتاب آورده است.
کتاب با مقدمه‌ای تحلیلی آغاز می‌شود که نویسنده در آن از رهگذر نقد و نقل آراء اندیشمندان و نویسندگان (بیشتر عرب) و صاحبان لغت از ابتدا تا کنون، به بررسی هویت پیشینه، زندگی و شخصیت جوحا پرداخته و در این میان ادبیات جحوی را نیز مورد تحلیل قرار داده است. به گفته مجاهد، یکی از محورهای اصلی کتاب این است که به آوای ۱۴۵ ساله ترک دانستن جوحی خاتمه دهد. چرا که: «حکایات جحا را برای اولین بار
ترکان عثمانی در ۱۴۵
سال پیش به زبان عربی در مصر تالیف کردند و نام مجعول «خوجا نصرالدین» را بر آن نهادند که در گنجینه ادب عرب بوده است و مقدار زیادی هم از گنجینه ادب فارسی است و حتی یک حکایت به نام ملا نصرالدین در متون ادب عرب و فارس و ترک و حتی یک نسخه خطی در فهرست هیچ کتابخانه‌ای در دنیا، با این نام دیده نشده است و پرونده ملا نصرالدین مجعول باید برای همیشه بسته شود.»
او در همین ارتباط در بخشی از کتاب پیشنهاد می‌کند که از این پس «جوحی» به عنوان رمز و مثل و مظهر و نماد فکاهی ادب
فارسی انتخاب شود. چرا که چنین پیشنهادی ناظر بر پیشینه حضور جوحی در گذشته ادبی کشورمان است.
کتاب، پس از مقدمه، به تحقیق و ترجمه نوادر جحا در ادبیات عرب اختصاص دارد که شامل ۹۲ حکایت مربوط به
قرن اول تا آخر
قرن نهم هجری قمری است و حکایات واقعی جحای اولی محسوب می‌شوند. از ویژگی این حکایت‌ها، کوتاهی و عریانی آنهاست که از نظر اسلوب و سبک و معانی و مفاهیم، با سایر حکایات که از قرن چهاردهم به بعد با نام جحا آمده است تفاوت دارند.
بخش بعد، به تحقیق و ترجمه کتاب
نوادر الخوجه نصرالدین افندی جحای رومی می‌پردازد که قدیم‌ترین و نخستین کتاب نوادر جحا است که به
زبان عربی در ۱۸۶۲ م در مصر چاپ شده است و قریب بیست
سال بعد به نام
مطایبات ملا نصرالدین در
ایران به چاپ رسیده که در حقیقت نخستین ترجمه و تالیف
ملانصرالدین در
ایران است. در این بخش احمد مجاهد نخستین تالیف نوادر جحا را با نخستین ترجمه فارسی آن آورده است تا به قول خودش به اصل «آب را باید از سرچشمه نوشید» وفادار باشد، ولی از ذکر برخی از حکایات رکیک که «نه در فرهنگ عرب دیده می‌شود و نه در فرهنگ فارس و ساخته ترکان عثمانی است» خودداری کرده و فقط از نظر نظم کتاب، عناوین و شماره ردیف آنها را آورده است.
بخش بعد کتاب جوحی، به ترجمه نوادر جحا الکبری نوشته حکمت شریف
طرابلسی اختصاص دارد. این کتاب، جامع‌ترین و کامل‌ترین حکایات جحا به عربی را شامل می‌شود و ترجمه‌ای است از لطائف خوجه نصرالدین به زبان ترکی و الحاق بقیه لطیفه‌های مربوط به جحا از زبان ترکی و عربی و غیره. این کتاب، در
سال ۱۳۴۶ ق در قاهره چاپ شده است و منبع تحقیق تمام نویسندگان عرب معاصر در زمینه جحا است.
بخش بعد، به اخبار جحا تالیف عبدالستار احمد فراج از محققان عرب اختصاص دارد که در ۱۹۵۴ م در قاهره به چاپ رسیده است.
نوادر جحا، عنوان بخش بعدی کتاب است که گردآمده از حکایات مربوط به جوحی از مآخذ مختلف در کشورهای عربی است.
ملانصرالدین (ساخته ایرانیان) عنوان بخش دیگر کتاب است
که در آن، حکایاتی که به نام
ملانصرالدین جعل شده است، با ذکر مآخذ آمده است. از جمله مهمترین این منابع، کتاب
ملانصرالدین نوشته محمد رمضانی است که شامل حکایاتی از متون ادب فارسی است که با افزودن یک کلمه «
ملانصرالدین» در ابتدای آنها، به عنوان لطیفه
ملانصرالدین قلمداد شده و در کتب قبلی
ملانصرالدین یا نوادر جوحی نیست. بخشهای بعدی کتاب از قرار زیر است: نوادر جوحا در ادب فارسی به نثر، نوادر جحا (جوحی) در ادب فارسی (به نظم) (شامل حکایات مربوط به جوحی در شعر شاعران و نثر نویسندگان)، امثال جوحی با ترجمه ضرب المثلها.
مجاهد مسئله را از جهات مختلف (اخلاقی، ادبی، دینی و تاریخی) با زبانی
شیرین و درآمیخته با
طنز بررسی می‌کند و از بزرگان می‌خواهد که این قدر گرد این قبیل مطالب فرعی و جزئی نگردند.
مؤلف معمولا همراه داستان، تصویری مینیاتوری، مربوط به آن داستان را آورده است. در برخی از موارد نیز از نسخ خطی که مورد استفاده قرار داده است.
نسخه موجود چاپ دوم کتاب می‌باشد که در آخر آن اضافات این چاپ نسبت به چاپ اول ذکر شده است.
در پایان کتاب منابع، واژه نامه کلمات و عبارات آمده در کتاب، تعلیقات اعلام اشخاص، فهرست الفبایی موضوع حکایت‌ها، و فهرست نامهای کسان، کتابها، جایها، قبایل، منسوبان به شهرها، کتابهایی که درباره جحا تالیف شده است (به زبانهای عربی، انگلیسی، روسی، فرانسوی)، مقاله‌ها درباره جحا، فهرست نمایشنامه‌هایی که درباره جحا نوشته شده است، فهرست مصادر عربی، و در نهایت فهرست مصادر فارسی.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
titr
