جواهر الاخبار (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«جواهر الاخبار»،اثر بوداق منشی قزوینی، تاریخ عمومی است که رویدادهای مختصر عالم و
ایران از ابتدای آفرینش تا زمان مؤلف را بیان می‌کند.
کتاب به
زبان فارسی بوده و در سال
۹۸۴ ق به نگارش رسیده است و محسن بهرام نژاد، بخشی از آن که مربوط به تاریخ ایران می‌باشد را در سال ۱۳۷۵ ش با عنوان «جواهر الاخبار: بخش تاریخ ایران از قراقویونلو تا سال
۹۸۴ ق» گردآوری و تصحیح کرده است.
انگیزه مؤلف، آرزو و ذوق او در نگارش تاریخ بوده است.
آنچه باعث اهمیت کتاب گردیده، آن است که مطالب، تنها شرح حوادث و رویدادهای تاریخی نیست، بلکه مؤلف تا اندازهای مسائل اجتماعی و اقتصادی زمان خود را توصیف نموده است.
اصل کتاب، در یک دیباچه، دو مقدمه و یک خاتمه ارائه شده؛ ولی کتاب حاضر که با مقدمه مصحح آغاز شده، در بردارنده قسمت چهارم از مقدمه دوم و خاتمه است که شامل حوادث تاریخی ایران در روزگار دو سلسله قراقویونلو و آق قویونلو و همچنین بیان ظهور و بسط قدرت
سلسله صفویه تا آغاز سلطنت شاه اسماعیل دوم می‌باشد.
قسمت چهارم، در دو فصل ارائه گردیده است.
مؤلف شرح آفرینش عالم و
آدم و وقایع روزگار سلاطین پیش و پس از
اسلام را به اختصار آورده، اما رویدادهای زمان خود را که معاصر با عهد صفوی است با تفصیل بیشتری بیان کرده است.
سبک نگارش، به پیروی از سنت ادبی رایج در عهد صفوی صورت گرفته است به گونه‌ای که آرایش عبارات با کلمات مصنوع، ذکر القاب، عناوین، تعارفات بسیار و استفاده از
آیات،
احادیث،
روایات ،حکایات و اشعار از ویژگی‌های کتاب است.
مؤلف مطالب را بر اساس سلسله سلاطین تقسیم کرده و در ذیل عنوان هر پادشاه، اهم وقایع تاریخی دوران حکومت او را به اختصار آورده است.
در بخش خاتمه، مطالب از شیخ صفی الدین تا اسماعیل اول به نام هر یک از اجداد خاندان صفوی است، اما از اسماعیل اول تا اسماعیل دوم، توضیحات بر اساس اتفاقات مهم نام گذاری شده و یا در ذیل هر سال، وقایع مهم ذکر گردیده است.
حوادث تاریخی بیشتر با ذکر سال آمده و کمتر روز و ماه هر واقعه بیان شده و گاه سال ترکی نیز ذکر شده است.
کتاب از حیث تعداد اشعار، اثر در خور توجهی است. این اشعار، متعلق به شعرای قدیم و معاصر مؤلف مانند:
فردوسی ، عبد الواسع جبلی،
حافظ شیرازی ، عبد الرحمان جامی، قاسم گنابادی، مولانا بنایی، آهی جغتایی، فضولی بغدادی و... می‌باشد.
مؤلف خود نیز از ذوق و طبع شعری برخوردار بوده و ابیاتی چند از خود آورده است. ابیاتی نیز بدون نام سراینده وجود دارد که به نظر می‌رسد از سروده‌های وی باشد.
کتاب در عهد
شاه طهماسب اول نگارش یافته و به نام شاه اسماعیل دوم صفوی خاتمه و اهداء گردیده است؛ با این حال، مؤلف هرگز به حوادث دوران حکومت شاه اسماعیل نپرداخته است.
منابع مورد استفاده مؤلف عبارتند از؛ منابع مکتوب شامل اسناد و مدارک دولتی و آثار مکتوب تاریخی که پیش از زمان مؤلف نگارش یافته، شنیده‌ها و مشاهدات مؤلف که در قسمت‌های مختلف به آن تصریح نموده و گاه با دیدگاهی نقادانه، آن‌ها را بیان کرده است.
مقدمه مصحح، بعد از بیان انگیزه تالیف و اهمیت کتاب، منابع نویسنده را نام برده، پس از توضیح مختصر درباره هر یک، به روش تصحیح و نسخ موجود از کتاب، اشاره کرده است.
مشتمل است بر حوادث تاریخی ایران در روزگار سلسله قراقویونلوها. این طایفه از نسل سبکتگین بوده و بارانی لقب داشتند و همواره با سلاطین آل جلایر در کشمکش و ستیز به سر می‌بردند. بزرگ آنان قرامحمد نام داشت که پدر زن سلطان احمد بود. این طایفه صحرانشین بوده و هرگز سر به امیر تیمور گورگانی فرو نیاوردند.
مؤلف ضمن اشاره به احوالات امیران این سلسله؛ از جمله قرایوسف قراقویونلو، شاه محمد، میرزا اسکندر و میرزا جهانشاه بن قرا یوسف و حسنعلی بن جهانشاه، به تشریح وقایع مهمی که در عهد آنان به وقوع پیوسته پرداخته است.
فصل دوم که مفصل تر می‌باشد، به شرح احوال سلاطین آق قویونلو و حوادث دوران سلطنت آن‌ها پرداخته است.
اولین آنان، امیرکبیر ابوالنصر حسن بیک نام داشت که مؤلف از او به نیکی یاد کرده و رعیت
دوست و
فقیر نواز بودن را از جمله صفات پسندیده او ذکر کرده است.
بعد از او، فرزندش، سلطان خلیل، در سال ۸۷۰
ق به سلطنت رسید و ولایت دیار بکر را به برادرش یعقوب سپرد؛ اما او به برادر شوریده، او را به قتل رسانید و در سال ۸۸۳
ق به سریر سلطنت نشست.
بعد از یعقوب، پسرش بایسنقر زمام امور را به دست گرفت. مؤلف پس از شرح اوضاع نابسامان و جنگ‌های زمان او، به بیان احوالات شاهزاده‌های صفویه و وقایع دوران سلطنت الوند بیک بن یوسف میرزا و سلطان مراد بن یعقوب بیک بن حسن بیک پرداخته است.
وی در این قسمت، از بعضی رجال و وزرای عهد آق قویونلو نام برده که در منابع دیگر مذکور نیست؛ از جمله، خواجه روح الله شالکانی قزوینی جد مادری مؤلف که در زمان بایسنقر میرزا و سلیمان بیک بیژن وزارت یافت.
وی درباره خصوصیات اخلاقی، دینی و علمی قاضی عیسی صدر که در خدمت یعقوب بیک آق قویونلو بود، مطالب قابل توجهی نقل کرده است. همچنین مساله خصومت صوفی خلیل و قاضی عیسی صدر و چگونگی کشته شدن او به دست صوفی خلیل را با تفصیل بیشتری آورده است.
یکی از حوادث مهمی که در اوایل سلطنت طهماسب اول روی داده و مؤلف به تفصیل آن را شرح داده است، شورش طایفه تکلو و قتل عام آن طایفه بنابر فرمان پادشاه در سال ۹۳۷
ق می‌باشد.
هر چند مؤلف در ذکر نام سلاطین و شاهزادگان و امیران راه تکلف پیموده، اما تعدی و ستم آنان را کتمان نکرده، بلکه آشکارا آن چه را که خوانده، شنیده و یا دیده است، بیان می‌کند.
وی گاه به مطالبی اشاره کرده است که به لحاظ مطالعات اقتصادی عصر صفوی، دارای نکته‌های قابل توجهی است. او با دیدگاهی نقادانه، مقرری امیران و وزیران عصر آق قویونلو و صفویه را در زمان طهماسب اول مقایسه نموده، از یک سوی به رشد و افزایش درآمدها در عهد صفوی اشاره دارد و از سوی دیگر، بی اعتباری پول و عدم وجود امنیت مالی و حقوقی کارگزاران و
بی عدالتی و ضعف امور دیوانی زمان خود را تصریح می‌نماید. سپس، برای اثبات این مدعا وضع خویش را مثال زده که چندین بار دارایی او از سوی دولت ضبط و مصادره گردیده و او را به افلاس کشانیده است.
از آن جا که مؤلف در این عهد می‌زیسته و سال‌ها به عنوان منشی در خدمت دولت صفوی و شاهزادگان و بزرگان
سیاست و
جنگ قرار داشته، بسیاری از اتفاقات را خود شاهد بوده و با دقت و تفصیل بیشتری آورده است؛ چنان که این بخش، یک پنجم مطالب کتاب را در بر می‌گیرد.
خاتمه، در برگیرنده زندگی نامه اجداد و نسب خاندان صفوی و وقایع دوران حکومت سیاسی آنان از اسماعیل اول تا آغاز پادشاهی اسماعیل دوم است.
بخش احوال مؤلف، همراه با توضیحاتی درباره کتاب، در مقاله‌ای تحت عنوان «درباره یک ماخذ کمیاب درباره صفویان» توسط شرق شناس روسی «پ. ای. پتروف» در مجله خاورشناسی شوروی (۱۹۵۶ م، شماره ۱، ۱۱۱- ۱۲۰) به
زبان روسی ترجمه و به چاپ رسیده است.
ترجمه دیگری از این بخش به
زبان انگلیسی ، به همراه توضیحات درباره اثر، در مقاله‌ای تحت عنوان «حرفه منشی گری در عهد شاه طهماسب اول» توسط «آر. ام. سیوری» در نشریه مطالعات اسلامی، (مجلد دوم، شماره ۳، کراچی، ۱۹۶۳ م.) ، چاپ و منتشر گردیده است.
فهرست مطالب در ابتدا و تعلیقات، فهرست آیات، اسامی اشخاص، مکان‌ها، ملل و نحل، مشاغل و مناصب، لغات، اصطلاحات و ترکیبات به ترتیب
حروف الفبا ، در انتهای کتاب آمده است.پاورقی‌ها به ذکر منابع، رفع نقایص و اغلاط متن و توضیح برخی کلمات مشکل آن پرداخته است.
مؤلف در متن بعضی کلمات و عبارات
عربی را به فارسی معنی کرده و مصحح عینا همان را در پاورقی با حرف مخفف «م» آورده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
