جواد حدیدی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
استاد دانشگاه و پژوهشگر و مؤلف برجسته در ادبیات تطبیقی و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی می باشد.
در ۵
آذر ۱۳۱۱ در خانواده‌ای متدین در
قم به دنیا آمد. پدرش به چراغ‌سازی و کارهای فنی دیگری در همین حد اشتغال داشت و با آن‌که سواد نداشت تقریبآ نیمی از اشعار
شاهنامه را از حفظ بود
حدیدی دوران کودکی را با تحمل مشکلات بسیار سپری کرد. پدرش او را به «
مکتب » برد اما اصرار داشت که وی را به «
مدرسه » نفرستد، چون، بنابه باور عامه مردم آن زمان، احتمال می‌داد مدرسه او را بی‌دین کند
سرانجام با وساطت یکی از روحانیون محله، پدر به درس خواندن او در مدرسه راضی شد و حدیدی موفق شد تحصیلات ابتدایی را در ۱۳۲۶ش در
مدرسه سنائی قم به پایان رساند
به موازات تحصیل در مدرسه ابتدایی، با «
امثله » و «
شرح امثله » (دو کتاب از
جامع‌المقدمات ) در خانه آشنا شد و سپس سایر کتابهای جامع المقدمات و
حاشیه ملاعبداللّه و
شرح‌الفیه سیوطی و
مغنی اللبیب ابن‌هشام و
مطول تفتازانی و
معالم‌الاصول حسن‌بن زین‌الدین، ابن
شهیدثانی را فراگرفت. درسهای دبیرستانی را نه در مدرسه، بلکه نزد خود خواند و پس از غلبه بر مشکلات گوناگون
، در
شهریور ۱۳۲۸ دیپلم گرفت و به‌رغم میل شخصی‌اش برای تحصیل در رشته‌های پزشکی و
فلسفه ، تحصیل در رشته دبیری
زبان فرانسه را از پاییز ۱۳۳۰ش در دانشسرای عالی آغاز کرد. وی برای گذران زندگی به
تدریس در کلاسهای شبانه آموزشگاههای خصوصی و مدارس دولتی تهران پرداخت.
وفات پدر در ۱۳۳۱ش بر مشکلات وی افزود، با این حال توانست با احراز رتبه اول در ۱۳۳۳ش فارغ‌التحصیل شود و برای تدریس در دبیرستانها به
مشهد برود. دو سال بعد دولت او را برای ادامه تحصیل به
بلژیک فرستاد. حدیدی از بلژیک به سویس و از سویس به
پاریس رفت و موضوع «
اسلام از نظر ولتر » را برای پایان‌نامه خود برگزید. ولتر در
فرانسه و به‌طور کلی در غرب با نقدهای بی‌پروا و گزنده‌اش نسبت به مسیحیت شناخته شده بود و اکنون یک
مسلمان داوطلب شده بود تا درباره نظر او به
اسلام تحقیق کند. حدیدی در مسیر تحقیق در این باب، نخست پنجاه و دو جلد کلیات ولتر و سپس مکاتبات او را مطالعه کرد و در ۱۹۶۰میلادی در دانشگاه
سوربن از رساله خود دفاع کرد
حدیدی از دو گزینه ماندن در فرانسه و بازگشت به
ایران ، خدمت به میهن را انتخاب کرد و به مشهد بازگشت و در ۱۳۳۹ش با سمت
دانشیار رشته زبان و ادبیات فرانسه در دانشگاه مشهد مشغول به کار شد
وی به موازات کارهای آموزشی و تحقیقاتی طی سالیان دراز مسئولیتهای اداری را نیز برعهده گرفت، از جمله مدیریت مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی
دانشگاه فردوسی مشهد را، که خود آغازگر آن بود
حدیدی در مشهد، علاوه بر تدریس زبان و ادبیات فرانسه، به مطالعات تطبیقی روی آورد و تأثیر ادبیات فارسی را بر ادبیات فرانسه وجهه همت خود قرار داد
حدیدی در ۱۳۶۳ش به درخواست خود بازنشسته شد. وی که قبل از آن تاریخ برای همکاری با ستاد
انقلاب فرهنگی، به عنوان مسئول کمیته برنامه‌ریزی زبان فرانسه، به
تهران آمده بود، تا ۲۸
مرداد ۱۳۸۱، که پایان عمر او بود، در این شهر اقامت گزید. او که در نوجوانی و جوانی خوب درس خوانده بود و در میان‌سالی از رهگذر تدریس و مدیریتهای گوناگون تجربه کافی اندوخته بود، در دوران پختگی فرصت یافت تا در میدانهایی گسترده‌تر به کار و تحقیق و تألیف بپردازد و تواناییهای خود را بیش‌تر آشکار سازد. ازین‌پس وی عمدتآ با پنج مؤسسه به همکاری پرداخت :
۱) فرهنگستان زبان و ادب فارسی (عضو پیوسته از ۱۳۷۵ش، مدیر گروه ادبیات تطبیقی). ۲) مرکز
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (از ۱۳۶۷ش، ویرایش حدود هشتصد مقاله). ۳)
انتشارات سروش .
۴) مرکز ترجمه
قرآن مجید به زبانهای خارجی (از ۱۳۷۳ش، ترجمه قسمتی از قرآن مجید به زبان فرانسه و تألیف ده مقاله فارسی و فرانسه برای درج در مجله
ترجمان وحی و ویرایش کلیه مطالب مجلد)
۵) مرکز نشر دانشگاهی (از ۱۳۶۳ش، شرکت در برنامه‌ریزی و تألیف و تدوین ۲۴ عنوان کتاب درسی آموزش فرانسه و نشر مجله
لقمان به زبان فرانسه در زمینه‌های مذهبی، فلسفی، عرفانی و ادبی)
آثار حدیدی را، از کتاب و
مقاله ، می‌توان در دو موضوع اصلی «اسلام و مسلمانان» و «ادبیات فارسی و فرهنگ ایرانی» دسته‌بندی کرد، به شرط آن‌که ادبیات تطبیقی را شاخه‌ای از ادبیات فارسی محسوب کنیم. کتابهای وی عبارت است از :
۱) اسلام از نظر ولتر (چاپ اول: مشهد ۱۳۴۳ش، چاپ پنجم: تهران ۱۳۷۴ش)، که رساله دکتری او در دانشگاه سوربن است. متن فرانسوی این کتاب در ۱۹۷۴ میلادی
انتشار یافته است. حدیدی نخستین بار با این کتاب در محافل علمی و ادبی و اسلامی ایران شناخته شد. وی در این کتاب موضوعی بکر را متهورانه مورد تحقیق قرار داده و با روشی عالمانه ثابت کرده که «ولتر ابتدا از در دشمنی با اسلام وارد می‌شود... ولی بعد به تحقیق و تفحص درباره اسلام می‌پردازد و هرچه مطالعات و تحقیقاتش عمیق‌تر می‌شود تدریجآ نظرش نیز درباره اسلام عوض می‌شود، به طوری که در بیست سال آخر زندگیش... به دفاع از اسلام می‌پردازد»
۲) ایران در ادبیات فرانسه (مشهد ۱۳۴۶ش)، در وصف تصور فرانسویان از ایرانیان.
۳) برخورد اندیشه‌ها (تهران ۱۳۵۶ش)، مجموعه مقالاتی در باب مجادلات کلامی و نیز
ادبیات تطبیقی .
۴) میراث سوم (تهران ۱۳۶۴ش). مؤلف کتاب، که
روژه گارودی است، در این کتاب می‌خواسته است ثابت کند که
تمدن غرب علاوه بر آن‌که وام‌دار فرهنگ
یونان و روم باستان و فرهنگ مسیحیت است، وام‌دار میراث سومی نیز هست که فرهنگ و تمدن اسلامی است و معمولاً آن را انکار می‌کند. حدیدی عنوان اصلی کتاب را از «وعده‌های اسلام» در ترجمه به میراث سوم تغییرداده که برگرفته از فصل اول کتاب است .
۵) حدیث عشق در شرق (تهران ۱۳۷۲ش) تألیف
ژان کلود واده . مؤلف در این کتاب کوشیده است ثابت کند نوع ادبی جدیدی که به نام ادبیات درباری در قرن دوازدهم میلادی در جنوب فرانسه پدید آمده متأثر از ادبیات
اندلس است و ادبیات اندلس را نیز
اعراب مسلمانی که به
اسپانیا راه پیدا کردند به وجود آوردند و محتمل است که اعراب نیز این مضامین را از فرهنگ ایرانی اخذ کرده باشند
۶)
از سعدی تا آراگون : تأثیر ادبیات فارسی در ادبیات فرانسه (تهران ۱۳۷۳ش)، کتابی مفصّل در بررسی تأثیر ادبیات فارسی بر ادبیات فرانسه، از آغاز قرن هفدهم میلادی تا ۱۹۸۲/۱۳۶۱ش (زمان مرگ
لویی آراگون ) است. این کتاب را باید حاصل عمر حدیدی و دستاورد وی از سی سال تدریس ادبیات تطبیقی و تاریخ ادبیات و مطالعه در کتابخانه‌های معتبر فرانسه، نظیر کتابخانه ملی و کتابخانه دانشگاه سوربن، دانست
کتاب «دادوستد فرهنگی ایران و فرانسه را در مدت چهار قرن دربرمی‌گیرد»
و خواننده می‌تواند مراحل تحول مبادلات فرهنگی میان ایران و فرانسه را به آسانی دنبال کند .
ترجمه فرانسوی این کتاب، به قلم خود حدیدی، در ۱۳۷۸ش در تهران منتشر شده است.
۷)
دروازه‌های آب (هفده گفتار؛ تهران ۱۳۷۶ش)، مجموعه مقالاتی به زبان فرانسه در ادبیات تطبیقی و معارف اسلامی.
۸) رهروان حقیقت (هفده گفتار؛ تهران ۱۳۸۰ش)، مجموعه مقالاتی به
زبان فارسی ، عمدتاً در باب ترجمه قرآن و ادبیات تطبیقی، که بعضی از آن‌ها به زبان فرانسه در کتاب دروازه‌های آب آمده است.
۹) ترجمه و تفسیر و واژگان
سوره فاتحه و
بقره (قم ۱۴۲۱)، با همکاری
یحیی علوی ، قرآن‌شناس
مسلمان شده فرانسوی، دارای دکترا در
فلسفه اسلامی از دانشگاه سوربن و استاد دانشگاه مشهد.
۱۰) نگاهی در آینه (تهران ۱۳۷۴ش)، که زندگینامه حدیدی به روایت سوم شخص است و سالهای ۱۳۱۷ش تا ۱۳۵۴ش را دربرمی‌گیرد. او در این کتاب صحنه‌هایی از حوادث سالهای
جنگ جهانی دوم در ایران و وقایع ۳۰
تیر ۱۳۳۱ و ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و آتش‌سوزی
منا در ۱۳۵۴ش را، که خود شاهد بوده، به‌تفصیل بیان کرده است.
حدیدی علاوه بر شرکت در همایشهای متعدد، عضو «انجمن نویسندگان فرانسوی زبان» و «انجمن ایران‌شناسی اروپا» و «انجمن مطبوعات فرانسوی زبان» نیز بوده و به دریافت جوایز علمی و فرهنگی متعددی نایل شده که «عنوان شوالیه در افتخارات فرهنگی» از وزارت فرهنگ فرانسه (۱۳۷۲ش/ ۱۹۹۳) از آن جمله است. فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیز در ۱۳۷۹ش از وی، به عنوان استاد برگزیده، تقدیر کرد.
حدیدی از حیث منش، مردی شریف و متین و معتقد به اعتقادات اسلامی و صاحب اخلاقی کریم بود و پشتکاری شگفت‌انگیز داشت. نثر فارسی او استوار و روشن و دلنشین بود. او اگر عمری طولانی‌تر می‌یافت، بی‌گمان با تألیف آثار بیش‌تر به تحکیم و توسعه ادبیات تطبیقی در ایران مدد بیشتری می‌رساند.
(۱) جواد حدیدى، از سعدى تا آراگون: تأثیر ادبیات فارسى در ادبیات فرانسه، تهران ۱۳۷۳ش؛
(۲) همو، «پیشگامان ادبیات تطبیقى در ایران: گفت و گو با دكتر جواد حدیدى»، (گفت‌وگو كننده): امید قنبرى، در زندگینامه و خدمات علمى و فرهنگى دكتر جواد حدیدى، تهران : انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، ۱۳۸۰ش الف؛
(۳) همو، «تلاشى بی‌نظیر در عرصه ادبیات تطبیقى: گفت و گو با دكتر جواد حدیدى»، (گفتگوكنندگان) : علی‌اصغر محمدخانى و دیگران، كتاب ماه ادبیات و فلسفه، سال ۴، ش ۱۰ و ۱۱ (مرداد و شهریور ۱۳۸۰ب)؛
(۴) همو، نگاهى در آینه، تهران ۱۳۷۴ ش؛
(۵) فرهنگ آثار ایرانى ـ اسلامى: معرفى آثار مكتوب از روزگار كهن تا عصر حاضر، به سرپرستى احمد سمیعى (گیلانى)، تهران: سروش، ۱۳۸۵ش ـ، ذیل «اسلام از نظر ولتر» (از عبدالمحمد روح بخشان)؛
(۶) ژان ـ كلود واده، حدیث عشق در شرق: از سده اول تا سده پنجم هجرى، ترجمه جواد حدیدى، تهران ۱۳۷۲ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جواد حدیدی»، شماره ۵۸۸۸.
