جنبش جهاد اسلامی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جهاد اسلامی، جنبش، (حرکه الجهاد الاسلامی فی فلسطین)، جنبش جهادی در
فلسطین با هدف آزادسازی فلسطین.
پس از
جنگ شش روزه (خرداد ۱۳۴۶/ ژوئن ۱۹۶۷)،
اخوان المسلمین در مورد اتخاذ خط مشی مسلحانه در قبال مسئله فلسطین،
اختلاف نظر پیدا کردند؛ دیدگاه غالب، آن بود که هنوز زمان مقابله نظامی و اعلام
جهاد با اسرائیل فرا نرسیده، زیرا مرحله آماده‌سازی و
تربیت نسل اسلامی پایان نیافته است
خط مشی غیرمسلحانه اخوان‌المسلمین سبب شد تا گروهی از دانشجویان فلسطینی مقیم
مصر ، از جمله
فتحی شقاقی و عبدالعزیز عوده ، از این تشکل جدا شوند و با تشکیل جنبشی مسلحانه، برای نابودی رژیم
اسرائیل مبارزه نمایند
این گروه از دانشجویان فلسطینی با برخی گروههای مبارز مصری، مانند سازمانِ الجهاد در ارتباط بودند. نزدیکی آنها با این سازمان سبب شد تا از مصر
اخراج شوند و به فلسطین برگردند
در چنین اوضاعی، در ۱۳۵۸ ش/ ۱۹۷۹،
فتحی شقاقی و
عبدالعزیز عوده ، پس از بازگشت به
غزه ، جنبش جهاد اسلامی را تأسیس کردند
جنبش جهاد اسلامی نخست فعالیتهای سیاسی خود را از مساجد آغاز کرد و در مراسم مذهبی، اعیاد و خطبه‌های
نماز جمعه به ترویج دیدگاههایش پرداخت. تأسیس مراکز بهداشتی و درمانی و باشگاههای ورزشی در داخل مساجد از دیگر فعالیتهای جهاد اسلامی بود. همچنین جهاد اسلامی از طریق دیگر مراکز عمومی، چون اتحادیه‌ها و دانشگاهها، به
بسیج و سازماندهی مردم پرداخت. در دانشگاههای
الخلیل ،
بیرزیت و دانشگاه اسلامی غزه هسته‌های مقاومت دایر کرد و بدین‌ترتیب، در مدت کوتاهی توانست
هدایت و رهبری جریانهای دانشجویی را به دست گیرد. افزون بر آن، کتاب، اعلامیه و بیانیه چاپ کرد که منعکس‌کننده دیدگاهها، اهداف و خط مشی سیاسی جنبش بود
جنبش جهاد غیر از تحرکات سیاسی، فعالیتهای مطبوعاتی را نیز در دستور کار خود قرار داد. از مهم‌ترین ترجمانها (ارگانها) ی خبری جنبش، این نشریات بودند: المختار الاسلامی (قاهره ۱۳۵۸ ش/ ۱۹۷۹)،
الطلیعه الاسلامیه (لندن ۱۳۶۱ ش/ ۱۹۸۲)، المجاهد (بیروت ۱۳۶۱ ش/ ۱۹۸۲ تاکنون)،
الاسلام و فلسطین (قبرس). نداءالقدس (تهران ۱۳۷۶ ش/ ۱۹۹۷ تاکنون). همچنین نشریه النور الاسلامی در غزه منتشر و در سراسر فلسطین اشغالی توزیع می‌شود
مرام جنبش جهاد اسلامی آمیزه‌ای از ملی‌گرایی فلسطینی و افکار و اندیشه‌های شخصیتهایی مانند
حسن‌البنّاء ،
سید قطب و
عزالدین قسام و همچنین آموزه‌های
انقلاب اسلامی ایران است. به باور این جنبش، درک مناسب
قرآن و فهم تاریخ، ما را به این نتیجه می‌رساند که فلسطین مرکز مقابله تاریخی ـ مذهبی میان مسلمانان و یهودیان است. مسلمانان نماینده نیروی حق و یهودیان نماینده نیروی
باطل اند. فلسطین هدف مرکزی طرح
امپریالیسم غربی، و اقدام اوّلیه برای غلبه برتمام سرزمینهای اسلامی است
از نظر بنیان‌گذاران جهاد اسلامی، مصالحه با اسرائیل به مفهوم به رسمیت شناختن دولت اسرائیل است و تشکیل حکومت فلسطین مستقل در بخشی از سرزمین فلسطین را فریب یهودیان برای
تصرف سرزمینهای عربی و اسلامی می‌دانند.
نوشته‌های
سعید حوا (اندیشمند سوری اخوان‌المسلمین) و کتاب
الجهاد الفریضه الغائبه (نوشته محمد عبدالسلام فرج، از بنیان‌گذاران سازمانِ الجهاد در مصر)، تأثیر مهمی در تکوین اندیشه جهادی جنبش داشته است
فتحی شقاقی در ۱۳۵۸ ش/۱۹۷۹ در مصر کتابی به نام الخمینی: الحل الاسلامی و البدیل نوشت که در آن از انقلاب اسلامی ایران حمایت شده است. چاپ و
انتشار این کتاب در مصر ممنوع، و
شقاقی نیز چهار ماه زندانی شد
یکی دیگر از مبانی جنبش، اتحاد و همبستگی میان مذاهب اسلامی، همچون
شیعه و
سنّی ، است.
جنبش دارای اساسنامه و ساختار تشکیلاتی منظمی است. کنگره سراسری، به عنوان عالی‌ترین مرجع قانون‌گذاری، مشی سیاسی، اهداف و دیدگاههای جنبش را در زمینه‌های مختلف اجتماعی، اعتقادی، فرهنگی و اقتصادی تعیین می‌کند. دبیرکل، مجمع عمومی، مجلس مشورتی، مجالس و شوراهای محلی و کمیته‌های فرعی، مهم‌ترین ارکان سازمانی
جنبش محسوب می‌شوند. مجمع عمومی، بالاترین قدرت اجرایی است که هر چهار سال یک بار مجلس مشورتی را
انتخاب می‌کند و تعیین
دبیرکل را نیز برعهده دارد؛ البته با توجه به شرایط امنیتی، عملاً مجمع عمومی تشکیل نمی‌شود. مجالس و شوراهای محلی و قسمتهای مختلف، اعم از سیاسی، تبلیغاتی، نظامی و مالی، که خود کمیته‌های فرعی متعددی را در برمی‌گیرد، زیر نظر دبیرکل فعالیت می‌کنند. کمیته‌های فرعی، به منزله پایین‌ترین سطح تشکیلات سازمانی، عضوگیری و آموزش اعضا را برعهده دارند
تشکیلات نظامی جهاد اسلامی محرمانه است؛ ازاین‌رو، نمی‌توان آمار دقیقی از نفرات، اعضای فرماندهی، میزان و نوع
تسلیحات ، پایگاهها، مراکز انتشار و منابع مالی و تسلیحاتی آن ارائه داد. نیروهای جهاد اسلامی زیرنظر نیروهای نظامی
فتح ، در
عراق ،
سوریه و
الجزایر آموزش نظامی دیده‌اند.
جنبش دارای منابع مالی محدودی است که از طریق قبول
زکات و
صدقه مسلمانان‌کشورهای اسلامی، بخشی از حقوق ماهیانه اعضای جنبش، و کمکهای داوطلبانه هواداران و همفکران سیاسی آن تعیین می‌شود.
جنبش جهاد اسلامی از بدو تأسیس تاکنون پنج مرحله عمده را پشت سر گذاشته است: در مرحله اول (از ۱۳۵۹ ش/ ۱۹۸۰)، که «
طلیعه جنبش » نیز نام دارد، جنبش توانست از طریق خبرنامه و نشریاتی که در
اختیار داشت، مواضع و آرای خود را در سرزمینهای اشغالی تبلیغ نماید. در مرحله دوم (از ۱۳۶۳ ش/ ۱۹۸۴ تا ۱۳۶۵ ش/ ۱۹۸۶) با تشکیل نخستین هسته‌های نظامی، مقاومت مسلحانه را آغاز کرد. در ۱۳۶۴ ش/ ۱۹۸۶ با انتصاب
فتحی
شقاقی به ریاست شاخه نظامی جهاد و سپس دستگیری وی به همراه چند عضو فعال دیگر، جنبش جهاد نیرویی تأثیرگذار در عرصه مبارزات فلسطینیان شناخته شد. مرحله سوم (۱۳۶۵ ش/ ۱۹۸۷) اوج فعالیتهای نظامی آن بود. در ۱۴ مهر ۱۳۶۶/ ۶ اکتبر ۱۹۸۷، جنبش، نبرد الشجاعیه را برضد نیروهای اسرائیل سازماندهی کرد. این اقدام، پیروزیهای بعدی گروههای فلسطینی را در پی داشت، به‌طوری که اندکی پس از آن،
انتفاضه شکل گرفت. در مرحله چهارم (از ۱۳۶۶ ش/ ۱۹۸۷ تا ۱۳۷۴ ش/ ۱۹۹۵)، جنبش فعالیتهای خود را در خارج از فلسطین گسترش داد و با برخی از کشورها تماس برقرار کرد. همچنین بر دامنه عملیاتهای نظامی افزود. مرحله پنجم از ۱۳۷۴ ش/ ۱۹۹۵ آغاز شد. ویژگی این دوره، ثبات سیاسی و مقابله نظامی با تأکید بر انجام عملیات نظامی بوده است.
جهاد اسلامی عملیات نظامی خود را در ۱۳۶۳ ش/ ۱۹۸۴ آغاز کرد و در این سال هشت عملیات انجام داد. در
اسفند ۱۳۶۴/ مارس ۱۹۸۶ نیروهای اسرائیلی
فتحی شقاقی را ــ به اتهام همکاری با یک گروه مسلحانه که در ۱۳۶۳ ش/ ۱۹۸۴ عملیات نظامی علیه نیروهای اشغالگر اجرا کرده بود ــ دستگیر و به
لبنان تبعید کرد
جنبش جهاد اسلامی نقش مهمی در آغاز انتفاضه داشت. در
نوار غزه مجموعه حوادثی به وقوع پیوست که به جهاد اسلامی مرتبط می‌شد و با فرار شش تن از اعضای جهاد اسلامی از زندان مرکزی غزه در اردیبهشت ۱۳۶۶/ مه ۱۹۸۷، آغاز شد و واکنش مثبت ساکنان را به‌همراه داشت. درگیری اعضای یک هسته جهاد اسلامی با نیروهای امنیتی اسرائیل در منطقه
الشجاعیه در شهر غزه در ۲۴
مهر ۱۳۶۶/ ۶ اکتبر ۱۹۸۷ تأثیر مهمی در برانگیختن مردم داشت، به گونه‌ای که پس از آن تظاهرات گسترده در نوار غزه شروع شد و تا آغاز انتفاضه ادامه داشت
در
فروردین ۱۳۶۷/ آوریل ۱۹۸۸، اسرائیل، عبدالعزیز عوده را به لبنان
تبعید کرد.
شقاقی و عوده در لبنان مناسبات این جنبش را با ایران و حزب‌اللّه لبنان تقویت کردند و ایران به عمده‌ترین حامی جنبش جهاد اسلامی تبدیل شد. همچنین حزب‌اللّه، اعضای جنبش جهاد اسلامی را از طریق آموزش و ارائه تدارکات پشتیبانی می‌کرد.
در ۱۳۶۹ ش/ ۱۹۹۰، نخستین انشعاب در جنبش جهاد اسلامی صورت گرفت.
احمد مهنا از این جنبش منشعب شد و تشکیلات «حزب‌اللّه فلسطین» را تأسیس کرد که چندان دوام نیافت
در اواخر ۱۳۷۲ ش/ ۱۹۹۳، شیخ عبدالعزیز عوده و چند تن دیگر از آن منشعب شدند و مدتی بعد، با روی کار آمدن تشکیلات خودگردان فلسطین، به آن پیوستند .
جنبش جهاد اسلامی بر موضع‌گیری خود، مبنی بر مخالفت با مذاکرات با اسرائیل، ادامه داد و با آغاز مذاکرات صلح مادرید در ۱۳۷۰ ش/ ۱۹۹۱، این جنبش در قالب بیانیه‌های مشترک با چند گروه مبارز فلسطینی، نسبت به نتایج منفی آن هشدار می‌داد. همچنین جنبش با معاهده اسلو و تأسیس تشکیلات خودگردان فلسطینی در اراضی اشغالی در ۱۳۷۲ ش/ ۱۹۹۳، مخالفت کرد و کوشید همه نیروهای مخالف معاهده اسلو را گردهم آورد. پس از انجام مذاکرات متعدد در دمشق، ائتلافی تشکیل شد که هدف آن ناکام گذاشتن معاهده اسلو بود
در ۴ آبان ۱۳۷۴/ ۲۶ اکتبر ۱۹۹۵،
فتحی شقاقی را عوامل اسرائیل در کشور مالت ترور کردند.
جهاد اسلامی در انتخابات ریاست جمهوری و مجلس فلسطین در ۱۳۷۵ ش/ ۱۹۹۶ شرکت نکرد ولی بر خلاف حماس راه منازعه با تشکیلات خودگردان را در پیش نگرفت .
آغاز انتفاضه دوم در مهر ۱۳۷۹/ سپتامبر ۲۰۰۰ باعث تقویت جنبش جهاد اسلامی شد. همگام با حماس، جنبش جهاد اسلامی مدعی بود که جهاد تنها راه برای خارج کردن اسرائیل از نوار غزه و کرانه باختری و نخستین مرحله آزادی کامل فلسطین است. در این مرحله جنبش جهاد اسلامی از آزادی عمل بیشتری برخوردار بود. ظاهراً تشکیلات خودگردان در این مرحله کمکهایی به جنبش جهاد اسلامی نموده بود.
جهاد اسلامی در مذاکرات
قاهره در اواسط آذر ۱۳۸۱/ نوامبر ۲۰۰۲، که بین
فتح و حماس صورت گرفت، شرکت نکرد. در این مذاکرات در باره توقف عملیات نظامی علیه اسرائیل بحث شد، در حالی که جهاد اسلامی همچنان بر انجام این‌گونه عملیاتها تأکید داشت
در مرداد ۱۳۸۵/ ژوئیه ۲۰۰۵، احمد قُرَیع، نخست‌وزیر دولت خودگردان فلسطین، از همه گروههای فلسطینی، از جمله جهاد اسلامی، دعوت کرد تا به تشکیلات خودگردان بپیوندند و یک دولت وحدت ملی تشکیل دهند. جنبش جهاد اسلامی این دعوت را نپذیرفت
و حتی از شرکت در انتخابات مجلس در ۱۳۸۵ ش/ ۲۰۰۵ خودداری کرد.
جهاد اسلامی دارای پایگاههای بین‌المللی یا تشکیلات متمرکزی در کشورهای عربی نیست. مناسبات آن با دولتهای مصر و
اردن تیره است، اما با دیگر کشورهای عربی، چون
لیبی ،
سوریه ، لبنان و
سودان ، دوستانه است. در میان کشورهای منطقه، بیش از همه با ایران مناسبات خود را استحکام بخشیده و به طور همه جانبه از انقلاب اسلامی ایران تأثیر پذیرفته و این کشور را دوست و هم‌پیمان خود می‌داند .
جنبش اغلب دولتهای عربی را وابسته به غرب می‌داند. از نظر رهبران جنبش، دولتهای عربی هیچگاه در قبال مسئله فلسطین، صادقانه موضع‌گیری نکرده‌اند و در عمل، با رژیم اسرائیل همگرا بوده‌اند.
نزدیکی جنبش جهاد به ایران، به‌ویژه در جریان جنگ عراق با
ایران ، باعث شده است که کشورها و گروهها و جنبشهای مخالف ایران، از جمله در عراق و
عربستان سعودی، جنبش جهاد اسلامی را منزوی کنند .
جنبش جهاد اسلامی و جنبش حماس در هدفهای راهبردی، یعنی آزادسازی همه سرزمینهای اشغالی و برقراری دولت مستقل فلسطینی، اشتراک‌نظر دارند و در موضع‌گیریهای محوری و مخالفت با روشهای مسالمت‌آمیز حل و فصل مسئله فلسطین و نتایج آن و تداوم
جهاد نیز رویکرد واحدی دارند. این در حالی است که تا پیش از
انعقاد قرارداد
اسلو در ۱۳۷۲ ش/ ۱۹۹۳، فعالیت مشترکی میان جنبش حماس و جنبش جهاد اسلامی دیده نشده است. با این حال، مناسبات جنبش جهاد اسلامی با جنبش حماس در مقایسه با دیگر جناحهای فعال در فلسطین، مبتنی بر هماهنگی و همکاری مشترک بوده است.
پس از انتفاضه، با تأسیس
حماس ، اغلب اعضای اخوان‌المسلمین به آن پیوستند. ازاین‌رو، اعضای جهاد اسلامی، حماس را سازمانی می‌دانند که از پیشینه آنها بهره‌برداری کرده و به مرور، به جنبشی توده‌ای، دارای شاخه‌های نظامی و سیاسی و شبکه‌ای از مؤسسات رفاهی و اجتماعی، تبدیل شده است؛ درحالی‌که جهاد اسلامی در همان وضع خود باقی‌مانده است.
جنبش جهاد اسلامی از ابتدای تأسیس، مناسبات دوستانه‌ای با سازمان آزادی‌بخش فلسطین (ساف) داشت، اما به‌تدریج، با فاصله گرفتن ساف از منشور ملی
فلسطین و مذاکره با صهیونیستها، مناسبات آن دو تیره شد، به‌طوری که جنبش از شرکت در اجلاس شورای ملی فلسطین و دیگر تشکیلات ساف خودداری کرد. به رسمیت شناختن اسرائیل از سوی
ساف ، بر اختلافات آنها افزود و از آن پس جهاد اسلامی از به رسمیت شناختن ساف، به عنوان تنها نماینده قانونی ملت فلسطین، امتناع نمود .
طرفداران جنبش جهاد اسلامی با موضع‌گیری غیردینی گروههای مختلف عضو ساف، به‌ویژه گروههایی که عقاید مارکسیستی دارند، موافق نیستند. جهاد اسلامی معتقد است که هدف ساف، یعنی برپایی دولت غیرمذهبی در فلسطین، با نگرش اسلامی آنان منافات دارد
(۱) انور ابوطه، «تأثیر امام خمینی و انقلاب اسلامی در اندیشه و عملکرد جهاد اسلامی فلسطین».
(۲) زیاد ابوعمرو، جنبشهای اسلامی در فلسطین، ترجمه هادی صبا.
(۳) علی جرباوی، «موقف الحرکات الاسلامیه الفلسطینیه من الاتفاق الفلسطینی ـ الاسرائیلی».
(۴) خبرگزاری مهر، ۳/۱۱/۱۳۸۴.
Online) Available: http://wwwmehrnewsir/ fa/ News Detail aspxNews ID= ۲۸۱۴۱۵) ۱۰ Apr ۲۰۰۷;
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جنبش جهاد اسلامی»، شماره ۵۲۵۲.
