جمهرة خطب‌العرب فی عصور العربیةالزاهرة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«جمهرة خطب العرب فی عصور العربیة الزاهرة» تالیف نویسنده شهیر و استاد
زبان عربی دانشگاه
مصر «
احمد زکی صفوت » است. وی کوشیده است تمام منابع و مصادر عرب را مشاهده نموده و زبده خطب و وصایا را در دسترس علاقه مندان به ادب عرب قرار دهد.
کتاب مشتمل بر پیشگفتار، سه جزء و چهار
باب است که ابواب اول و دوم در جزء اول،
باب سوم در جزء دوم و
باب چهارم نیز در جزء سوم آمده است.
ادبیات عربی تطوراتی داشته و در اثر تماس و
آمیزش اقوام عرب با یکدیگر و یا با ملل دیگر پنج دوره مهم را طی نموده است:
۱- دوره
جاهلیت یا دوره پیش از
اسلام (۴۷۵- ۶۲۲ م.)
۲- دوره اسلامی از ظهور حضرت
رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم تا سقوط
بنی امیه (۱- ۱۳۲ ق) (۶۲۲- ۷۵۰ م.) .
۳- دوره عباسی (۱۳۲- ۶۵۶ ق)
۴- دوره حکومت
عثمانیان (۶۵۶- ۱۲۱۳ ق)
۵- دوره نهضت از اواخر
قرن هیجدهم تاکنون.
«
احمد زکی» تنظیم خطبه‌های کتاب را بر اساس این تقسیم بندی تاریخی آورده است؛ با این نکته که تاریخ خطب او فقط تا دوره عباسی اول ۲۳۲ ق را شامل شده است و دیگر اینکه دوره دوم را به دو بخش
صدر اسلام که تا پایان خلافت
خلفای راشدین است و دیگر عصر اموی تقسیم نموده است. به همین خاطر، ابواب اثر او به چهار
باب تقسیم شده است.
کتاب منتخبی از مراجع و منابع مهمی است که در راس آنها چهار موسوعه
ادب الکاتب ابن قتیبه ،
الکامل مبرد ،
البیان و التبیین
جاحظ و
اغانی ابوالفرج اصفهانی قرار دارد. می‌توان
عقد الفرید ابن عبد ربه ،
امالی ابو علی قالی و
عیون الاخبار ابن قتیبه را در ردیف چهار کتاب بالا قرار دارد. از دیگر منابعی که گردآورنده از آنها سود جسته می‌توان این کتابها را نام برد:
المحاسن و الاضداد جاحظ ،
صبح الاعشی قلقشندی ،
نهایة الادب شهاب الدین نویری ،
زهر الاداب ابو اسحاق حصری ،
امالی سید مرتضی و بسیاری دیگر از چنین کتب و مجموعه‌ها که احمد زکی بدان دسترسی داشته و همچنین دیوان‌های عرب و کتب معاجم و احوال شعراء مانند
الشعرو الشعراء ابن قتیبه ،
طبقات الشعراء ابن معتز را نام برد.
بدون شک از موضوعات مهم خطابه‌های جاهلی
جنگاوری ،
شجاعت و دیگر صفات یک
انسان ایده آل از نظر اعراب جاهلی می‌باشد. این
باب با خطبه «
مرقد الخیر » شروع شده که برای اصلاح مابین «
سبیع بن حارث» و «
میثم بن شوب» ایراد شده است.
معمولا اعراب برای اعزام هیئت‌هایی به جاهای دیگر از خطباء استفاده می‌کردند. خطیب در نظر آنان مانند رئیس و شیخ قبیله محسوب می‌شد که نویسنده در بخشی از
باب اول با عنوان
وفود (سفیر) این گونه خطب را آورده است.
از جمله ملحقات خطابه،
وصیت است یعنی نصایحی که صاحب مقام یا شخصیتی در موقع معینی ایراد می‌کرد که بخشی از این وصایا در آخرین قسمت
باب اول آمده است.
در
باب دوم کتاب خطب و وصایا در عصر صدر
اسلام گردآوری شده است.
خطبه‌های
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، خطب
سقیفه ، خطبه‌های
خلفای راشدین از جمله خطب این
باب است. خطبه‌های
امام علی علیه‌السّلام نیز زینت بخش این بخش از کتاب است.
در
عصر اموی (۴۰- ۱۳۲ ق) نثر فنی سه نوع مهم داشت:
خطابه ،
توقیع و رساله که در
باب سوم مورد مطالعه قرار گرفته است. این
باب با خطبه
امام حسن علیه‌السّلام که بعد از
شهادت پدرشان امیرالمؤمنین علیه‌السّلام ایراد فرموده‌اند، شروع می‌شود. پس از آن خطبه‌هایی که بعد از حرکت
معاویه به سوی
عراق صورت گرفت و آنحضرت مسلمانان را برای مقابله با معاویه فرا می‌خواند، ذکر شده است. در بخش دیگری به جریان حرکت
امام حسین علیه‌السّلام به سوی
کربلا پرداخته می‌شود. از سخنان
محمد بن حنفیه قبل از خروج امام علیه‌السّلام از
مکه شروع و به
خطبه حر و سپس شهادت امام حسین علیه‌السّلام پایان می‌یابد.
عصر عباسی (۱۳۲- ۶۵۶ ق) به دو دوره تقسیم می‌شود: دوره عباسی در
شرق (۱۳۲- ۲۳۲ ق) و دوره عباسی در
غرب (اندلس): در قسمت اول خطب دوره عباسی در شرق که با خطبه ی مؤسس خلافت عباسی «
ابوالعباس سفاح » (۱۳۲- ۱۳۶ ق) شروع می‌شود. در ادامه دیگر خطبی که او و بعضی از اشخاص از جمله
داود بن علی ،
صالح بن علی ،
سدیف بن میمون در حضور او سروده‌اند، آمده است. بخش دوم به خطب خلیفه دوم عباسی
ابو جعفر منصور (متوفای ۱۵۸ ق) می‌پردازد. کتاب پس از ذکر تعدادی دیگر از خطبه‌ها با ذکر خطب مامون خلیفه عباسی خاتمه یافته است.
«ذیل جمهره» که در انتهای کتاب آمده است مشتمل بر پنج
باب است و خطبه‌هایی که در کتاب ذکر نشده در این بخش آمده است. خطبه‌های اندلسی‌ها و مغربی‌ها، خطبه‌ها و وصایایی که عصر و قائلش معلوم نیست و
خطب نکاح از جمله این خطب است.
شرح مفردات و غرایب الفاظ، شناساندن اعلام و تراجم اشخاص و کتب و قبیله‌ها در پاورقی آمده است.
در اول هر مجلد، فهرست مصادر و مآخذی که خطب از آنها نقل شده است به طور کامل و مفصل درج شده است. در پایان هر مجلد نیز فهرست خطب به تفصیل آمده است. در مجلد اول و دوم بعد از فهرست خطب، فهرست اعلام خطب به ترتیب حروف الفبا با ذکر شماره صفحه آن آورده شده است.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
