جمع بین دو نماز (دیدگاه اهل‌سنت)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
همه
مسلمانان اتفاق نظر دارند که در
عرفه جمع بین دو
نماز ظهر و عصر و در
مزدلفه بین نماز مغرب و عشاء، جایز
و مستحب است. ولی از دیدگاه اکثر مذاهب
اهل‌سنت،
جمع بین دو
نماز «در حال سفر، شرایط بارانی، مریضی
و عذر» جایز است. البته اقوال مذاهب اهل‌سنت در مواردی که ذکر شد، مختلف است.
مذاهب اهل سنت
جمع بین نمازها را در سفری که
معصیت نباشد، جایز می‌دانند؛ اما مذهب ابوحنیفه جز در روز عرفه
و شب مزدلفه (در سفر
حج) در بقیه موارد
و شرایط
جمع بین نمازها را جایز نمی‌دانند.
ابن‌قدامه در کتابش اقوال مذاهب اهل‌سنت را در
جمع بین نمازها در سفر این‌گونه
بیان کرده است:
«یجوز
الجمع بین الظهر والعصر والعشائین فی وقت احداهما لثلاثة امور: السفر الطویل... فی قول اکثر اهل العلم روی ذلک عن سعد وسعید بن زید واسامة ومعاذ بن جبل وابی موسی وابن عباس وابن عمر وبه قال عکرمة والثوری ومالک والشافعی واسحق وابن المنذر
وجماعة غیرهم، وقال الحسن وابن سیرین واصحاب الرای لا یجوز
الجمع الا فی یوم عرفة ولیلة مزدلفة بها؛
جمع بین نماز ظهر و عصر، مغرب
و عشاء در سفر طولانی از نظر بسیاری اهل علم جایز است. این قول از
سعد،
سعید بن زید،
اسامه،
معاذ بن جبل،
ابو‌موسی،
ابن‌عباس،
ابن‌عمر روایت شده
و عکرمه،
سفیان ثوری،
مالک،
شافعی،
اسحاق،
ابن‌منذر و گروهی غیر از آنها این عقیده را دارند.»
حسن بصری،
ابن‌سیرین،
و اصحاب رأی (تابعان
ابوحنیفه)
جمع بین نمازها را تنها در روز عرفه
و شب مزدلفه جایز می‌دانند.
شوکانی بعد از نقل اسامی طرفداران جواز
جمع نمازها، تصریح می‌کند که
حسن بصری،
نخعی و ابوحنیفه
جمع نمازها را مطلقا جایز نمی‌دانند:
«وقال قوم: لا یجوز
الجمع مطلقا، الا بعرفة ومزدلفة، وهو قول الحسن والنخعی وابی حنیفة وصاحبیه؛
گروهی گفته‌اند:
جمع بین نمازها مطلقا جایز نیست، جز در عرفه
و مزدلفه
و این قول حسن، نخعی
و ابوحنیفه است.»
بنابراین، اقوال مذاهب سنت در حال سفر روشن شد.
بارانی بودن هوا نیز در نظر اهل سنت به عنوان یکی از مجوزهای
جمع خواندن
نمازهای که وقت مشترک دارند، محسوب می‌شود. سید سابق در کتاب «
فقه السنة» خلاصه اقول اهل سنت را در این زمینه این‌گونه آورده است:
«وخلاصة المذاهب فی ذلک: ان الشافعیة تجوز للمقیم
الجمع بین الظهر والعصر وبین المغرب والعشاء
جمع تقدیم فقط بشرط وجود المطر... وعند مالک انه یجوز
جمع التقدیم فی المسجد
بین المغرب والعشاء لمطر واقع او متوقع، وللطین مع الظلمة اذا کان الطین کثیرا یمنع اواسط الناس من لبس النعل، وکره
الجمع بین الظهر والعصر للمطر.
وعند الحنابلة یجوز
الجمع بین المغرب والعشاء فقط تقدیما وتاخیرا بسبب الثلج والجلید والوحل والبرد الشدید والمطر الذی یبل الثیاب، وهذه الرخصة تختص بمن یصلی
جماعة بمسجد یقصد من بعید یتاذی بالمطر فی طریقه فاما من هو بالمسجد او یصلی فی بیته
جماعة او یمشی الی المسجد مستترا بشئ او کان المسجد فی باب داره فانه لا یجوز له
الجمع.»
«خلاصه اقوال مذاهب در این زمینه این است:
شافعیه برای کسی که مقیم است
و در سفر نیست
جمع بین نمازهای ظهر و عصر، مغرب
و عشاء را در صورت بارانی بودن جایز می‌دانند....
مالک جمع بین نمازهای مغرب
و عشاء را در
مسجد به خاطر بارانی که آمده
و یا خواهد آمد، جایز دانسته
و نیز در صورتی که تاریکی
و گل
و لای زیاد باشد به‌گونه مردم عادی از پوشیدن کفش معذور باشد، جایز است. اما
جمع بین دو
نماز ظهر و عصر به خاطر باران،
مکروه است.
مذهب حنابه تنها
جمع بین نمازهای مغرب
و عشاء را به صورت تقدیم
و تاخیر، به سبب
برف،
تگرگ، گل
و لای، هوای سرد
و بارانی که لباس را خیس می‌کند، جایز می‌دانند. این اجازه تنها برای کسی است که در مسجد
نماز را به
جماعت می‌خواند
و از راه دور به مسجد آمده
و در راه به خاطر باران اذیت شده است. اما کسی که در مسجد است یا در خانه به
جماعت می‌خواند، یا در زیر چیزی (مثلا چتر
و مانند آن) به مسجد می‌رود
و یا خانه‌اش نزدیک مسجد است،
جمع نمازها برایش جایز نیست.»
مقصود از این اصطلاح (تقدیم
و تأخیر) که در عبارات فوق
بیان شد این است که یا
نماز عصر را قبل از وقتش خوانده شود؛ یعنی ابتدا
نماز ظهر انجام شده
و بلافاصله
نماز عصر را اقامه شود؛ یعنی از وقت فضیلت مقدم کند
و یا اینکه
نماز ظهر را به تاخیر بیندازد
و قبل از رسیدن زمان فضیلت
نماز عصر،
نماز ظهر را بخواند
و بلافاصله
نماز عصر را بخواند؛ یعنی اول وقت فضیلت
عصر.
نظر سه مذهب رسمی اهل سنت
بیان شد
و قول ابوحنیفه هم روشن است که وی جز در مزدلفه
و عرفه در بقیه موارد،
جمع بین نمازها را جایز نمی‌داند.
مریضی
و عذر نیز مجوز
جمع بین نمازها است. مذاهب اهل سنت در این مورد به شدت اختلاف نظر دارند. حنابله در صورت مریضی
و خوف
و خطر
جمع را جایز دانسته
و ابوحنیفه
و شافعی جایز نمی‌دانند
و لی برخی از طرفداران شافعی، حکم به جواز
جمع کرده‌اند.
سید سابق در این باره نیز می‌نویسد:
«ذهب الامام احمد والقاضی حسین والخطابی والمتولی من الشافعیة الی جواز
الجمع تقدیما وتاخیرا بعذر المرض لان المشقة فیه اشد من المطر... وتوسع الحنابلة فاجازوا
الجمع تقدیما وتاخیرا لاصحاب الاعذار وللخائف....
عقیده
احمد بن حنبل،
قاضی حسین،
خطابی،
و برخی از طرفداران شافعی، این است که
جمع بین نمازها به صورت تقدیم یا تاخیر در صورت بیماری جایز است؛ چرا که مشقت بیماری بیشتر از مشقت باران است... حنابله عقیده خود را توسعه داده
و جمع نمازها را به صورت تقدیم یا تاخیر برای کسانی که عذر دارند
و یا خوف
و خطری وجود دارد، جایز دانسته‌اند.»
ابن قدامه عقیده
مالکیه، ابوحنیفه
و شافعی را این‌گونه
بیان کرده است:
«ویجوز
الجمع لاجل المرض وهو قول عطاء ومالک وقال اصحاب الرای والشافعی لا یجوز؛
جمع بین نمازها به خاطر مریضی جایز است
و این قول
عطا و مالک است. اما اصحاب رای (پیروان ابوحنیفه)
و شافعی،
جمع بین دو
نماز را در این صورت جایز نمی‌دانند.»
تا اینجا مهم‌ترین اقوال مذاهب اهل سنت
بیان شد
و بیان اختلاف در جزئیات آن را باید در کتابهای فقهی آنها جستجو
و مطالعه کرد. طرفداران این اقوال، به روایاتی استناد کرده‌اند که مورد بحث ما نیست از این جهت از بررسی آنها نیز صرف نظر می‌کنیم.
اقوال فوق، این مطلب را اثبات می‌کند که در حال مسافرت
و عذرهای دیگر،
جمع بین دو
نماز جایز است
و روایات هم این مطلب را تایید می‌کنند. اما نکته مهم این است که اهل سنت جز در این موارد،
جمع بین دو
نماز را جایز نمی‌دانند که این قول بر خلاف روایات صحیح آنها است که
جمع بین دو
نماز را در غیر موارد فوق هم ثابت می‌کند
و این روایات موافق نظر
شیعه است.
در مقابل روایات اهل سنت که
جمع بین دو
نماز را در حال سفر، شرایط بارانی، عذر
و مریضی
و خوف
و خطر جایز می‌دانند، برخی از روایات صحیح آنها
سیره رسول خدا (صلیاللهعلیه
وآلهوسلّم) را در
جمع بین نمازها در غیر این موارد
و در وطن
و بدون عذرهای مذکور ثابت می‌کند که موافق مذهب شیعه است.
مسلم نیشابوری در صحیحش یک باب را تحت عنوان «بَاب
الْجَمْعِ بین الصَّلَاتَیْنِ فی الْحَضَرِ» آورده که برخی از این روایات،
جمع نماز را در حال سفر
و جنگ‌های پیامبر
بیان می‌کنند، اما برخی دیگر دلیل بر جواز
جمع در حال حضر،
و بدون عذر هستند:
نخستین روایت مسلم که از
ابن‌عباس نقل شده، سیره رسول خدا (صلیاللهعلیه
وآلهوسلّم) را در
جمع بین دو
نماز در غیر خوف
و سفر
بیان می‌کند:
«حدثنا یحیی بن یحیی قال قرات علی مَالِکٍ عن ابی الزُّبَیْرِ عن سَعِیدِ بن جُبَیْرٍ عن بن عَبَّاسٍ قال رسول اللَّهِ صلی الله علیه وسلم
الظُّهْرَ وَالْعَصْرَ جمیعا وَالْمَغْرِبَ وَالْعِشَاءَ
جمیعا فی غَیْرِ خَوْفٍ ولا سَفَرٍ؛
ابن‌عباس می‌گوید:
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نمازهای:
ظهر و عصر، مغرب
و عشاء را بدون خوف
و سفر با هم خواند.»
در روایت دیگر که از ابن‌عباس نقل شده باز هم قضیه
جمع بین نمازهای ظهر و عصر، مغرب
و عشاء در غیر حالت ترس
و باران مطرح شده
و در پایان به علت
جمع نیز اشاره شده است:
«وحدثنا ابو بَکْرِ بن ابی شَیْبَةَ وابو کُرَیْبٍ قالا حدثنا ابو مُعَاوِیَةَ ح وحدثنا ابو کُرَیْبٍ وابو سَعِیدٍ الْاَشَجُّ واللفظ لِاَبِی کُرَیْبٍ قالا حدثنا وَکِیعٌ کلاهما عن الْاَعْمَشِ عن حَبِیبِ بن ابی ثَابِتٍ عن سَعِیدِ بن جُبَیْرٍ عن بن عَبَّاسٍ قال:
جَمَعَ رسول اللَّهِ صلی الله علیه وسلم
بین الظُّهْرِ وَالْعَصْرِ وَالْمَغْرِبِ وَالْعِشَاءِ بِالْمَدِینَةِ فی غَیْرِ خَوْفٍ ولا مَطَرٍ فی حدیث وَکِیعٍ قال قلت لابن عَبَّاسٍ لِمَ فَعَلَ ذلک؟ قال کَیْ لَا یُحْرِجَ اُمَّتَهُ وفی حدیث ابی مُعَاوِیَةَ قِیلَ لابن عَبَّاسٍ ما اَرَادَ الی ذلک قال اَرَادَ اَنْ لَا یُحْرِجَ اُمَّتَهُ؛
ابن‌عباس می‌گوید: رسول خدا (صلیاللهعلیه
وآلهوسلّم)
نماز ظهر و عصر، مغرب
و عشاء را در مدینه بدون ترس
و شرایط بارانی با هم خوانده است. در روایت
وکیع آمده‌است که به ابن‌عباس گفتم: چرا رسول خدا
بین دو
نماز جمع کرد؟ گفت: تا این که بر امتش حرجی نباشد.
و در روایت
ابو‌معاویه آمده که به ابن‌عباس گفته شد منظور رسول خدا از این کار چه بود؟ گفت: رسول خدا اراده کرده‌است که تا بر امتش حرجی نباشد.»
در روایت دیگر، ابن عباس
جمع نماز را توسط رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآ‌له) در مدینه به صورت مطلق
و بدون این که اشاره به خوف، باران
و سفر بکند، گزارش کرده است که آن را
بخاری و مسلم این‌گونه آورده‌اند:
«حدثنا ابو النُّعْمَانِ قال حدثنا حَمَّادٌ هو بن زَیْدٍ عن عَمْرِو بن دِینَارٍ عن جَابِرِ بن زَیْدٍ عن بن عَبَّاسٍ اَنَّ النبی صلی الله علیه وسلم صلی بِالْمَدِینَةِ سَبْعًا وَثَمَانِیًا
الظُّهْرَ وَالْعَصْرَ وَالْمَغْرِبَ وَالْعِشَاءَ؛
از ابن‌عباس نقل شده که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآ‌له) در
مدینه هفت رکعت
و هشت رکعت
نمازهای ظهر و عصر، مغرب
و عشاء را انجام داد.»
در این روایت نیز ابن‌عباس بدون اشاره به علت
جمع میان دو
نماز، تصریح می‌کند که ما در زمان رسول خدا (صلیاللهعلیه
وآلهوسلّم)
بین نمازها جمع می‌کردیم:
«وحدثنا بن ابی عُمَرَ حدثنا وَکِیعٌ حدثنا عِمْرَانُ بن حُدَیْرٍ عن عبد اللَّهِ بن شَقِیقٍ الْعُقَیْلِیِّ قال قال رَجُلٌ لابن عَبَّاسٍ الصَّلَاةَ فَسَکَتَ ثُمَّ قال الصَّلَاةَ فَسَکَتَ ثُمَّ قال الصَّلَاةَ فَسَکَتَ. ثُمَّ قال لَا اُمَّ لک اَتُعَلِّمُنَا بِالصَّلَاةِ وَکُنَّا
نَجْمَعُ بین الصَّلَاتَیْنِ علی عَهْدِ رسول اللَّهِ صلی الله علیه وسلم؛
عبدالله بن شقیق عقیلی می‌گوید: مردی به ابن‌عباس سه مرتبه گفت:
نماز،
نماز،
نماز (یعنی اعلام نمود که وقت
نماز است)
و ساکت شد. ابن‌عباس گفت: ای بی‌مادر! آیا تو
نماز را به ما یاد می‌دهی؟ در حالی‌که ما در زمان رسول خدا (صلیاللهعلیه
وآلهوسلّم) دو
نماز را با هم می‌خواندیم.»
در این روایت، عبارت: «وَکُنَّا
نَجْمَعُ بین الصَّلَاتَیْنِ علی عَهْدِ رسول اللَّهِ»، به صورت مطلق
و بدون قید آمده؛ یعنی ابن‌عباس نگفته‌است که ما در زمان رسول خدا، در حال خوف
و یا در حال باران آمدن،
بین دو
نماز جمع می‌کردیم.
از
مجموع این روایات استفاه می‌شود که:
۱. رسول خدا (صلیاللهعلیه
وآلهوسلّم)
بین نمازها در حالی که مسافر نبوده، مریضی، خوف
و خطر وباران هم نبوده،
جمع می‌کرده است
و این دلیل است که
جمع بین نمازها تنها در مواردی که
اهل سنت آن را عذر می‌دانند، جایز نیست بلکه در همه احوال جایز است.
۲. این روایات نظر
شیعه را تایید می‌کنند که
جمع بین نمازها در صورتی که عذرهای فوق هم نباشد، جایز است؛
۳. اهل سنت تنها به روایاتی که
سیره رسول خدا را در
جمع بین نمازها در صورت عذرهای فوق
بیان می‌کنند، عمل می‌کنند
و این روایات را که مطابق مذهب شیعه است، مطرح نمی‌کنند.
موسسه ولی‌عصر، برگرفته از مقاله «جمع بین دو نماز از دیدگاه فریقین».
