جمع الجوامع (عبدالوهاب سبکی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جمع‌الجوامع، از مهم‌ترین کتابهای اصولی
اهل سنّت، به
عربی، اثر تاج
الدین عبدالوهاب سُبْکی،
عالم شافعی (متوفی ۷۷۱) است.
به نوشته
سُبْکی در مقدمه،
این
کتاب برگزیده دو کتاب اصولی است: یکی شرح او بر
مختصر المنتهی اثر
ابن‌حاجب (رفع الحاجب عن مختصر ابن‌الحاجب) و دیگری شرح مشترک او و پدرش، تقیالدین سُبکی، بر
منهاج‌الوصول بیضاوی (الاءبهاج)؛ البته، بنا به گفته برخی
و خود سبکی،
وی برخی آرای کلامی و اصولی را نخستین بار در این کتاب مطرح کرده است.
او در مقدمه جمع‌الجوامع،
این کتاب را چکیده مباحث یکصد منبع پیش از آن شمرده است.
جمع الجوامع در چند مقدمه و هفت بخش اصلی تدوین شده است.
مقدمه‌ها مشتمل‌اند بر کلیاتی که غالباً از
مبادی کلامی علم اصول است و آگاهی از آن‌ها برای درک
علم اصول ضروری به شمار میرود، مانند تعریف
علم فقه و
اصول فقه ، اقسام
تکلیف ، اقسام
واجب و شروط تحقق
تکلیف .
عناوین بخشهای اصلی کتاب عبارت‌اند از: کتاب (
قرآن ) و مباحث اقوال (
الفاظ )،
سنّت ،
اجماع ،
قیاس ،
استدلال ،
تعادل و تراجیح و
اجتهاد .
از این‌رو، این کتاب، همچنانکه مؤلف در مقدمه
و اثر دیگر خود،
طبقات الشافعیة الکبری ،
تصریح کرده است، یک منبع اصولی صِرف نیست و مباحث کلامی بسیاری را نیز در بر دارد.
جایگاه علمی سُبْکی و ویژگیها و مزایای جمع الجوامع، مانند ساختار و محتوای غنی و
ایجاز و
اختصار ، استفاده از تعابیر روشن و دقیق، پرهیز از مباحث جدلی و اختلاف‌برانگیز و جامعیت،
موجب توجه ویژه علمای متأخر به آن شده است، تا آن‌جا که این کتاب یکی از منابع اصلی پنج‌گانه در اصول فقه
اهل سنّت به شمار میرود
و تا سالهای اخیر در حوزه‌های
علوم دینی اهل سنّت، مانند
جامع‌الازهر ، کتاب درسی مهمی محسوب میشده است.
بر این اساس، شروح متعددی بر آن نگاشته شده که از مهم‌ترین آنهاست: البدرالطالع فی حل جمع‌الجوامع، اثر مشهور
جلال
الدین محمد مَحَلّی (متوفی ۸۴۶)؛ النجم اللامع فی شرح جمع‌الجوامع، اثر محمدبن ابوبکر کنانی شافعی معروف به ابن‌جماعة (متوفی ۸۱۹)؛ شرح شهاب
الدین احمد رَمْلی قدسی (متوفی ۸۴۴)؛ شرح عبدالوهاب
بن احمد شَعْرانی (متوفی ۷۹۳) و شرح بدرالدین
محمد زَرکشی (متوفی ۷۹۴) به نام تَشْنیفُ المَسامِع بجمعِ الجوامع، که از قدیم‌ترین شروح است.
حواشی متعددی نیز بر این کتاب نوشته شده است.
حاشیه‌نویسان مهم آن عبارت‌اند از: احمدبن قاسم عبّادی (الآیات البینات، متوفی ۹۹۴)، بدرالدین
محمد فخریه (متوفی ۸۹۳)، شیخ
محمد بازلی حموی (متوفی ۹۲۵)، عبدالرحمان
بن جاداللّه بنّانی (متوفی ۱۱۹۸) و شیخ عبدالرحمان شِرْبینی (متوفی ۱۳۲۶).
برخی شروح کتاب نیز مورد توجه خاص قرار گرفته و بر آن‌ها حاشیه نوشته شده، که از آن جمله حاشیه معروف شیخ‌حسن عطار بر شرح
جلال
الدین محلی است.
برخی نیز جمع‌الجوامع را
تلخیص کرده‌اند، از جمله تلخیصِ منظوم
جلال‌الدین سیوطی (متوفی ۹۱۱) در ۴۵۰، ۱ بیت با نام الکوکب‌الساطع، که خود سیوطی بر آن شرح نوشته است با نام شرح الکوکب الساطع؛ و تلخیص محمودافندی عمر باجوری با نام الفصول فی اصول الشریعة.
زکریا انصاری (متوفی ۹۱۰) نیز آن را با نام لُبّ الاصول تلخیص کرده و شرحی هم با نام غایة الوصول شرح لبّ الاصول بر آن نگاشته است.
جمع‌الجوامع، به‌سبب اختصار آن، در ضمن برخی مجموعه‌ها یا همراه با شروح و حواشی خود چاپ شده است، از جمله در ۱۳۱۰ در
مصر در مجموع من مهمات الفنون و نیز در ۱۳۷۸ در
قاهره در مجموع المتون الکبیر.
همچنین بسیاری از شروح وحواشی آن بارها، و گاه به شکل محققانه، چاپ شده است.
سُبکی اثر مهم دیگری با نام مَنْعُ الموانع عن جمع ِالجوامع دارد که در واقع شرح گونه‌ای بر جمع‌الجوامع است.
وی در این کتاب، که به شکل
سؤال و
جواب تدوین شده، مسائل مهم و مشکل جمع‌الجوامع را توضیح داده و با
پاسخگویی به سؤالات و اشکالات برخی معاصران (از جمله شمس
الدین محمد غَزّی اسدی (متوفی ۸۰۸) در اثرش البروق اللُوامِع فی ما اُورِدَ علی جمعِ الجوامع)
از آرای خود در جمع الجوامع دفاع کرده است.
(۱) زکریابن
محمد انصاری، غایة الوصول: شرح لب الاصول، مصر: مطبعه عیسی البابی الحلبی و شرکاه، (بی تا (.
(۲) حاجی خلیفه.
(۳) محمدبن بهادر زرکشی، تشنیف المسامع بجمع الجوامع، چاپ سید عبدالعزیز و عبداللّه ربیع، قاهره ۱۴۱۷ـ ۱۴۱۸.
(۴) عبدالوهاب
بن علی سبکی، جمع‌الجوامع، ضمن حسن
بن محمد عطار، حاشیه العطار علی جمع‌الجوامع، بیروت: دارالکتب العلمیة،) بی تا.
(۵) عبدالوهاب
بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ عبدالفتاح
محمد حلو و
محمود محمد طناحی، جیزه ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
(۶) عبدالوهاب
بن علی سبکی، منع‌الموانع عن جمع‌الجوامع فی اصول الفقه، بیروت ۱۴۰۲.
(۷) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۸) عبدالرحمان
بن ابی بکر سیوطی، شرح الکوکب‌الساطع، چاپ محمدابراهیم حفناوی، اسکندریه ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
(۹) حسن
بن محمد عطار، حاشیة العطار علی جمع‌الجوامع، بیروت: دارالکتب العلمیة.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جمع‌الجوامع»، شماره۴۸۵۸.
