جعفر عیانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جعفر عیانی، تاریخ‌نگار، مؤلف و صاحب‌منصب
عثمانی در اواخر
قرن دهم و اوایل قرن یازدهم. می‌باشد.
از تاریخ ولادت و سال‌های اولیه زندگی او اطلاعی در دست نیست.
آنچه از زندگانی وی می‌دانیم بنا بر مطالب پراکنده‌ای است که در آثارش آمده است.
گرچه بعضی وی را جدّ ابراهیم پچوی،
مورخ مشهور، دانسته‌اند.
کریشچی‌اوغلو بر آن است که جعفر عیانی چنین نسبتی با مورخ مشهور ندارد.
جعفر عیانی، فرزند محمد، از اهالی پچ (= پچوی، شهر و مرکز سنجقی در قسمت ماورای دانوب مجارستان) بود)
که در ۹۹۵ یا ۹۹۶ در بُدین و بعد در وطنش، پچ، نایب
قاضی شد و تا سال ۱۰۰۰ در آن‌جا اقامت داشت.
آنگاه در خدمتِ حسن
پاشا تریاکی (متوفی ۱۰۲۰)، قهرمان قانیجه/ قنیژه، منصبِ «باش دفتردار دیوان» را گرفت.
جعفر عیانی دارای مناصبی چون بیگلربیگی بدین، تذکره‌جی مالیه و امینِ تذکره بود که به
استانبول رفت.
در استانبول، امینِ دفتر ایالت روم ایلی گردید و چون قوجه
سنان
پاشا صدراعظم شد، در معیت والی بدین، محمدپاشا
سنان پاشازاده، در رمضان ۱۰۰۱ به بوسنه رفت،
و شاهد محاصره و فتح قلعه سسقه گردید.
همچنین در ذیقعده ۱۰۰۲/۱۵۹۳ شاهد محاصره یانق‌قلعه و فتح آن در ۱۷ محرّم ۱۰۰۳/۲۲ سپتامبر ۱۵۹۴ بود.
آنگاه صدراعظم، به پاس خدمات جعفر، به او منصبِ «دیوان متفرقه‌لیق» بخشید.
جعفر عیانی بنا بر آنچه در نورنامه آمده، دفتردار خزانه تِمِشوار نیز بود.
پس از درگذشت مراد سوم (حک: ۹۸۲ـ۱۰۰۳؛ متوفی ۱۰۰۳) و جلوس محمد سوم (حک: ۱۰۰۳ـ۱۰۱۲)،
جعفر عیانی از سمتِ دولتی کناره گرفت و برای
حج و
زیارت اماکن مقدّس ابتدا به
مصر و سپس به
حجاز رفت، در
مکه تحت تأثیر شیخ احمد صادق به
طریقت نقشبندی گروید و سپس به صنعا نزدِ بیگلربیگی یمن، حسن
پاشا (حک: ۹۹۴ـ۱۰۱۲)، رفت و در آن‌جا مقیم گشت.
گرچه بعضی وی را جدّ ابراهیم پچوی، مورخ مشهور، دانسته‌اند.
کریشچی‌اوغلو بر آن است که جعفر عیانی چنین نسبتی با مورخ مشهور ندارد.
بغدادی مرگِ جعفر عیانی را در حدود ۱۰۲۰/۱۶۱۱ دانسته، اما به گفته فهمی قاراتای، با توجه به تاریخ استنساخِ زبدة‌النصایح، جعفر بعد از ۱۰۲۳/۱۶۱۴ درگذشته است.
آثار عیانی عبارت‌اند از: ۱) تواریخ جدید ولایت اُنگروس، حاوی وقایع سال‌های ۹۹۳ تا ۱۰۰۳، در شرح جزئیات لشکرکشی به یانق‌قلعه و فتح آن.
این اثر به لحاظ اسلوب ساده نگارش و اینکه بر مشاهدات و شنیده‌های شخص مؤلف تکیه دارد، حائز اهمیت است و از طرف دیگر با توجه به قلت منابع این دوره تاریخی و بیان نادرست منابع دیگر در بابِ علل و اسباب
جنگ مذکور، ارزش آن افزون‌تر می‌شود.
تک نسخه خطی آن (موجود در دانشگاه استانبول) را کریشچی‌اوغلو، ضمن رساله کارشناسی ارشد خود، در ۱۳۶۶ ش/۱۹۸۷ منتشر کرد.
۲) زبدة‌النصایح و عمدة‌التواریخ یا زبدة‌النصایح لارباب‌المصالح، به زبان ترکی که در ۱۰۱۲ نوشته و به بیگلربیگی یمن حسن
پاشا تقدیم شده است.
این کتاب در چهار باب درباره مناقبِ بزرگان
اسلام و حاوی قصص تاریخی و
اخلاقی برگزیده از ۲۳ کتاب
ترکی و
فارسی و
عربی است.
چهار نسخه خطی از آن در کتاب‌خانه طوپقاپی‌سرای، کتاب‌خانه بریتانیا، کتاب‌خانه دانشگاه اوپسالا و کتاب‌خانه مرادیه در مَغنیسا وجود دارد.
۳) نورنامه، شامل قصص
انبیا و
سیره رسول‌اکرم .
پنج نسخه خطی از آن در کتاب‌خانه بریتانیا، نهاد تاریخ ترک، دانشگاه استانبول و کتاب‌خانه عاطف افندی موجود است.
از این اثر نسخه‌ای نیز در کتاب‌خانه راشد افندی در قیصریه نگهداری می‌شود که ۶۲ برگ دارد، در ۱۰۲۷ استنساخ گردیده و در آخر آن منظومه‌ای به ترکی مندرج است.
۴) جهاد‌نامه حسن
پاشا، تألیف در سال ۱۰۰۰، در بیان
غزوات حسن
پاشا قهرمان قانیجه.
نسخه‌ای خطی از آن در ۳۹ برگ در کتاب‌خانه ملت استانبول وجود دارد که ایشیل‌داک رساله‌ای تحقیقی از آن فراهم آورده که مختصر و ساده‌شده آن را وحید چابوک با عنوان تریاکی حسن
پاشا غزالاری و قانیژه ساوُنمَه‌سی در ۱۳۵۷ ش/ ۱۹۷۸ در استانبول به چاپ رسانده است.
۵) نصایح‌الملوک، مجموعه‌ای از قصص
پیامبران و حکایات
دینی و نظایر آن که از ۲۳ کتاب ترکی و عربی و فارسی و نیز
قرآن مجید گردآوری و در ۳۸ برگ عرضه شده است.
نسخه آن در کتاب‌خانه دانشگاه استانبول به همراه تواریخ جدید ولایت انگروس در یک مجلد نگهداری می‌شود.
این اثر نثری منشیانه دارد.
اثری در فن معماری به نام رساله معماریه نیز به جعفر عیانی نسبت داده شده است،
اما به نظر اورهان شائق گوک‌یای، که ناشر این رساله است، مؤلف رساله شخصی به نام جعفر افندی، فرزند شیخ بهرام، است.
(۱) محمدطاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، استانبول ۱۳۳۳ـ ۱۳۴۲.
(۲) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۵.
(۳) حاجی خلیفه، کشف الظنون.
(۴) محمد خانجی بوسنوی، الجوهر الاسنی فی تراجم علماء و شعراء بوسنه، چاپ سید کسروی حسن، بیروت ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳.
(۵) مصطفی نعیما، تاریخ، ج ۱، استانبول) ۱۲۸۱؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جعفر عیانی»، شماره۴۷۱۵.
