جبرئیل (پژوهشکده‌باقرالعلوم)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قرآن کریم توسط،
فرشته‌ای به نام
جبرئیل بر
حضرت رسول (صلیاللهعلیهوآله) نازل می‌شد که او را فرشته وحی می‌نامند.
جبرئیل اسمی عجمی (غیر عربی) است که وارد زبان عربی شده و "جبر" در لغت سریانی به معنای بنده و "ایل" به معنای خداست؛
پس "جبرئیل" به معنای بنده‌ای خداست که مَلَکی از ملائکة الله است.
این واژه دو نوع تلفظ می‌شود: جَبرئیل با همزه و جِبریل بدون همزه
و در کلام
امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) به شکل جبرائیل نیز ذکر شده؛
اما در قرآن نام این ملک سه بار فقط به صورت "جِبریل" آمده است.
البته در آیات دیگر با القاب و عناوین دیگری مثل روح‌القدس، روح‌الامین و... نیز از این ملک مقرب یاد شده است که در این مقاله به آن می‌پردازیم.
در قرآن کریم وظایف جبرئیل بیان شده است:
وحی که تنها راه ارتباط و تکلم بشر با
خداوند است، طبق آیه‌ی شریفه ذیل به سه طریق صورت می‌گیرد:
«وَ مَا کاَنَ لِبَشَرٍ أَن یکلَّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیا أَوْ مِن وَرَای حِجَابٍ أَوْ یرْسِلَ رَسُولًا فَیوحِیَ بِإِذْنِهِ مَا یشَاءُ...؛
و شایسته‌ی هیچ انسانی نیست که خدا با او سخن گوید، مگر از راه وحی یا از پشت حجاب، یا رسولی می‌فرستد و به فرمان او آنچه را بخواهد وحی می‌کند...»
در قسم سوم، ارسال وحی توسط رسول خداست و آن رسول، همان جبرئیل امین است که رسول الهی برای
پیامبران خداست و پیامبران الهی، رسولان خدا بر سایر مخلوقات هستند؛ یعنی پیام خدا نخست به فرشته‌ی وحی داده می‌شود و او هر چه را خدای سبحان اذن داده باشد، به
پیامبر خدا می‌رساند.
قرآن در پاسخ بهانه‌جویی
یهودیان در انکار جبرئیل به عنوان فرشته‌ی وحی می‌فرماید:
«قُلْ مَن کاَنَ عَدُوًّا لِّجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلیَ قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِّمَا بَینَْ یدَیهِ...
بگو: کسی که دشمن جبرئیل باشد (در حقیقت دشمن خداست) چرا که او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل کرده است؛ درحالیکه
کتب آسمانی پیشین را تصدیق می‌کند...»
همچنین در آیه‌ی بعد
دشمن جبرئیل را نیز دشمن خدا معرفی کرده و کافر می‌داند؛ با این بیان که بین
فرشتگان خدا تفاوتی وجود ندارد و تفاوت مأموریت آنان، برای تقسیم مسئولیت است، نه اینکه موجب تضاد بین فرشتگان باشد.
بنابراین آیات شریفه پاسخی کوبنده به برخی بهانه‌جویی‌های یهودِ عصرِ نزولِ قرآن است که رسول وحی را دشمن خود دانسته و به بهانه‌ی اینکه وی دستورات دشوار درباره‌ی
جهاد و جنگ می‌آورد، از ایمان به قرآن سر باز می‌زدند.
انکار
یهود ابتدا حول شخصیت رسول مکرم دور می‌زد؛ به این بهانه که اگر قرآن بر
محمد (صلیاللهعلیهوآله) که از فرزندان
اسماعیل است، نازل نمی‌شد و بر یکی از
بنی‌اسرائیل که از فرزندان
اسحاق هستند، نازل می‌شد، ما به او
ایمان می‌آوردیم. اما پس از اینکه خداوند کذب آنان را آشکار کرد، محل نزاع را تغییر دادند و گفتند اگر آورنده‌ی وحی، جبرئیل نبود ما به قرآن ایمان می‌آوردیم.
در این آیه، کلام از تکلم به خطاب سوق داده شده است؛ یعنی رسول خدا (صلیاللهعلیهوآله) نفرموده: جبرئیل آن را با اذن خدا بر قلب من نازل کرده، بلکه می‌فرماید: "بر قلب تو نازل کرده"؛ این تغییر اسلوب دلالت بر این می‌کند که جبرئیل در نازل کردن قرآن، گرفتن آن از ناحیه‌ی خدا و رساندن آن به پیامبر هیچ استقلالی ندارد؛ بلکه مطیع امر الهی است؛ اما قلب رسول خدا، خودش ظرف وحی خداست و جبرئیل در آن قلب، دخل و تصرفی ندارد و فقط مأمور رساندن وحی است.
نقش دیگری که در قرآن برای جبرئیل مطرح شده، حمایت و یاری پیامبران الهی است:
«...وَ ءَاتَینَا عِیسیَ ابْنَ مَرْیمَ الْبَینَاتِ وَ أَیدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُس؛
...و به
عیسی بن مریم دلایل روشن دادیم و او را به وسیله‌ی
روح القدس تأیید کردیم.»
در این آیه جبرئیل را به "روح‌القدس" تعبیر نموده است؛
یعنی روحی که از خطا و پلیدی‌های مادی طاهر و منزه است.
جبرئیل در مراحل مختلف زندگی عیسی بن مریم، حضرت را یاری کرد؛ ابتدا زمانی که بر مادرش ظاهر شد و بشارت تولد او را به
مریم داد، بعد در طول زندگی وی، یعنی از هنگام تولد تا آخر عمر شریفش، او را از خطر دشمنان حفظ کرد تا اینکه خداوند عیسای مسیح را به آسمان برد.
در
سوره تحریم به یاری پیامبر اکرم (صلیاللهعلیهوآله) توسط جبرئیل اشاره شده است:
«...وَ إِن تَظَاهَرَا عَلَیهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جِبْرِیلُ...؛
...و اگر بر ضدّ او دست به دست هم دهید، (کاری از پیش نخواهید برد) زیرا خداوند یاور اوست و همچنین جبرئیل...»
آیه اشاره به این مطلب دارد که اگر شما دو زن پیامبر (
عایشه و
حفصه) در اذیت کردن پیامبر تعاون و همکاری کنید، خداوند و جبرئیل و... او را یاری خواهند کرد.
اگرچه جبرئیل به عنوان پیام‌آور وحی و
شریعت و کتب آسمانی بر پیامبران الهی بوده و بر آنها نازل می‌شد، ولی برای رساندن پیام‌های دیگر مانعی ندارد که با غیر پیامبر نیز روبرو شود؛
چنانکه در جریان حمل حضرت مریم (سلام‌الله‌علیها) بر
حضرت مسیح می‌فرماید:
«إِذْ قَالَتِ الْمَلَائکَةُ یامَرْیمُ إِنَّ اللَّهَ یبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِّنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسیَ ابْنُ مَرْیمَ...؛
(به یاد آورید) هنگامی را که فرشتگان گفتند: ای مریم! خداوند تو را به کلمه‌ای
[وجود با عظمتی
] از طرف خودش بشارت می‌دهد که نامش مسیح، عیسی پسر مریم است...»
مراد از "ملائکه" ( اینکه به چه دلیل از لفظ جمع (ملائکه) برای اشاره به یک فرد (جبرئیل) استفاده شده است، مفسرین دلایلی مطرح کرده‌اند.)
جناب جبرئیل است
و منظور از بشارت، همان ماجرای بارداری حضرت مریم (سلام‌الله‌علیها) است که در
سوره مریم به آن اشاره شده و از جبرئیل به "روح" تعبیر شده است:
«فَأَرْسَلْنَا إِلَیهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوَِیّاً؛
در این هنگام، ما روح خود را بسوی او فرستادیم و او در شکل انسانی بی‌عیب و نقص، بر مریم ظاهر شد.»
علت اینکه قرآن جبرئیل را روح نامیده، اقوال مختلفی است؛ از جمله اینکه او وجودی روحانی است، نه مادی،
یا اینکه او وسیله‌ی احیاء دین و به قولی دیگر وسیله‌ی احیاء روح انسانهاست.
خدای متعال در قرآن کریم، جبرئیل امین را با اوصاف و مقامات والایی یاد نموده است که در ذیل به آن می‌پردازیم:
قرآن کریم فرستاده‌ی خداست که توسط جبرئیل بر قلب مبارک پیامبر اسلام نازل شده است. جبرئیل فرشته‌ی امین خداوند است و در پیام الهی هیچگونه تبدیل و تغییری ایجاد نمی‌کند.
لذا پروردگار متعال، مقام صدق و امانت جبرئیل را در اجرای رسالت و وحی به رسولان الهی گواهی نموده است:
«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ؛
روح الامین آن را نازل کرده است.»
ساحت او منزه از هر نوع غفلت و اشتباه است. عمداً یا سهواً چیزی از پیام الهی را تغییر نداده و
تحریف نمی‌کند و دچار فراموشی نیز نمی‌گردد؛ بلکه آیات قرآنی، عبارات و کلمات الهی را به همان شکل و هیئتی که از ساحت ربوبی دریافت می‌کند، بدون دخل و تصرف، آن را بر قلب پاک و روح والای رسول الله (صلی‌اللّه‌علیه‌و‌آله) القاء می‌کند؛
به همین دلیل این صفت فاضله بر سایر صفات کریمه‌ی جبرئیل فضیلت دارد.
در کلام نورانی
امام سجاد (علیه‌السلام) با تعبیر جبرئیل امین از وی یاد شده که امانت‌دار وحی الهی بوده و اهل آسمان‌ها مطیع او هستند و وی از مقربان درگاه خداست که از مقام و عزت والا و ویژه‌ای برخوردار است.
یکی دیگر از اوصاف جبرئیل در قرآن کریم
طهارت و پاکی اوست که با تعبیر "روح القدس" به آن اشاره شده است:
«قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ...؛
بگو: آن را روح القدس به حق از جانب پروردگارت نازل کرده است...»
مراد از "روح القدس"، جبرئیل امین است؛
روحی که از پلیدی‌های مادی طاهر بوده و دارای مقام طهارت است. روحی که از هر نوع عیب، نقص،
معصیت و خطا منزه است؛
چنانکه همه‌ی
ملائکه منزه هستند، ولی درجات آن متفاوت است و جبرئیل سید ملائکه و واسطه‌ی بین خدا و
انبیاء اوست.
برخی مفسرین آیات ۱۹-۲۱
سوره تکویر را به جبرئیل تفسیر نموده‌اند. در این آیات که جواب چندین
سوگند است، خدای متعال می‌فرماید:
«إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ ذِی قُوَّةٍ عِندَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ
مُّطَاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ؛
که این (قرآن) کلام فرستاده‌ی بزرگواری است (جبرئیل امین) که صاحب قدرت است و نزد (خداوند) صاحبِ عرش، مقام والایی دارد! در آنجا فرمانروا و امین است!»
مراد از رسول جبرئیل است؛ به این معنا که قرآن از ناحیه‌ی خداوند بر لسان او نازل شده و پیامبر عظیم الشأن، آن کلام را از جبرئیل شنیده است.
اینکه "قول" را به جبرئیل به عنوان رسول نسبت داده، می‌فهماند که در حقیقت
کلام از آن خداست و نسبت آن به جبرئیل، نسبت رسالت به رسول است که در این مقام خداوند جبرئیل را به شش صفت توصیف نموده است:
۱. رسول: کسی که قرآن را به پیامبر خدا (صلیاللهعلیهوآله) وحی می‌کند.
۲. کریم: چون نزد خدای تعالی کرامت، احترام و عزت دارد.
۳. صاحب قدرت: کسی که در تکلیف و مأموریت علمی، عملی و تبلیغ رسالتش دارای قوت و شدت بالغه‌ای بود.
"ذی قوة" در معنای حقیقی، به معنای داشتن توانایی ذاتی بر انجام اعمال بزرگ است و در معنای مجازی، به معنای پشتکار داشتن در تصمیم‌گیری، دلیر بودن و داشتن اعتماد به نفس که توصیف جبرئیل به این وصف، می‌تواند به هر دو معنای حقیقی و مجازی اشاره داشته باشد.
۴. بلند مرتبه (مکین): مکان به معنای تقرّب و نزدیکی مقام است؛ به این معنا که جبرئیل نزد آفریدگار صاحب عرش، بلند مرتبه و بزرگ مقام است
و این مقام و منزلت چون با قید "عِندَ ذِی‌الْعَرْش" همراه شده، نشان عظمت این مقام می‌باشد.
۵. فرمانروا (
مُطاعٍ ثَمَّ): "ثَمَّ" کلمه‌ای است برای اشاره به مکان بعید و "
مطاع" کسی است که از او فرمان برده می‌شود.
دلالت کلام بر این است که جبرئیل در پیشگاه الهی، دستور دهنده‌ای است که زیر دستانش که ملائکه‌ها باشند، در امر او بوده و اطاعتش می‌کنند؛ یعنی جبرئیل در آسمان‌ها و در کار خودش، یاورانی دارد که فرشتگان آسمان او را
اطاعت می‌کنند.
۶. امین: همچنانکه بیان شد، جبرئیل، در رساندن وحی و رسالت خدا به سوی انبیاء امین است
و در دستورات الهی هیچگونه
خیانت و دخل و تصرفی نمی‌کند.
دومین موردی که بین مفسران اختلاف نظر هست و برخی به جبرئیل امین تفسیر نموده‌اند، آیات اولیه‌ی
سوره نجم است. خدای متعال بعد از سوگند به نجم در بیان اوصاف نبی مکرم اسلام می‌فرماید:
«عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی؛ ذُو مِرَّةٍ...؛
آن کس که قدرت عظیمی دارد (جبرئیل امین) او را تعلیم داده است؛ همان کس که توانایی فوق العاده دارد...»
"شدیدُ القوی" یکی از اوصاف ملائکه است و در این آیه وصف جبرئیل است که به معنای نیرومندی و توانایی او در انجام اعمال عظیم جسمانی و روحانی است؛ به این معنا که جبرئیل وحی الهی را که
قرآن باشد، به رسول خدا تعلیم داده است.
"ذُو مِرَّة" وصف کسی است که صاحب کمال
عقل و درایت باشد.
اگر چه برخی مفسرین این وصف را به معنای صاحب قدرت و نیرو گرفته‌اند، ولی با توجه به اینکه در توصیف قبلی با عبارت شدیدالقوی به این ویژگی جبرئیل اشاره شده، "ذُو مِرَّة" به استواری فکری و بصیرت جبرئیل اشاره دارد.
بنابراین یکی دیگر از فضایل و اوصاف جبرئیل، قدرت عقلانی و فهم و درک بالای اوست.
با تأمل در برخی از آیات قرآن کریم، می‌توان دریافت که جبرئیل در
نزول وحی تنها نبوده است، بلکه همراهانی نیز داشته است و بسا مقام و وصف
مطاع، اشارت به این حقیقت داشته باشد که این
فرشته با عظمت الهی، فرمانروای فرشتگان تحت امرش می‌باشد.
علامه طباطبایی در
تفسیر آیه: «ینزل الملائکه بالروح من امره...»
، می‌نویسد: باء در آیه برای مصاحبت است و منظور از ملائکه، فرشتگان وحی هستند که یاران جبرئیل می‌باشند.
چنان که پیش از این نیز گفته شد؛ واسطه نزول قرآن بر
پیامبر (صلیاللهعلیهوآله) به
نص خود قرآن، حضرت جبرئیل است. در این مطلب و در اینکه وی از
خدا دریافت می‌کند تا به پیامبر (صلیاللهعلیهوآله) برساند، تردیدی نیست، زیرا می‌فرماید: «... لجبریل فانه نزله علی قلبک باذن الله»
، و نیز فرمود: «قل نَزَّلَهُ روح القدس من ربک»
بسا بتوان از جمله «من ربک» دریافت مستقیم جبرئیل از مبدأ
ربوبی را برداشت نمود.
اما با تأمل بیشتر در آیات قرآن، چنین استفاده می‌شود که جمله «من ربک» و «باذن الله» منشا و مبدا
وحی است و از جهت وجود واسطه‌ای غیر از جبرئیل، ساکت است، بنابراین، واسطه‌ای بین جبرئیل و
خدا، بعید نمی‌نماید. آن‌گونه که برخی از
مفسران نیز احتمال آن را داده‌اند. فخررازی، معتقد است ممکن است بین جبرئیل و خدا وسائطی وجود داشته باشند.
و ممکن است، این نظریه را به
روایتی که
مجلسی در
بحار از پیامبر (صلیاللهعلیهوآله) نقل می‌کند، تائید نمود که آن حضرت، خطاب به
ابن سلام می‌فرماید: آیا این آیه را نشنیدی که می‌گوید: «و السماء بنیناها باید و انا لموسعون»
وی در پاسخ گفت: آری. پرسید چه کسی این آیه را آورده است؟ فرمود جبرئیل. گفت از چه کسی؟ فرمود: از
میکائیل. گفت: او از چه کسی؟ فرمود: از
اسرافیل گفت: او از چه کجا آورد؟ فرمود: از
لوح محفوظ گفت: لوح از کجا دریافت نمود؟ فرمود از قلم گفت: قلم از کجا گرفته است؟ فرمود: «عن رب العالمین»
پژوهشکده باقرالعلوم. سایت معارف قرآن
