• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جامع‌التمثیل (کتاب)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


جامع التمثیل، کتابی درباره تمثیلها و حکایتها، به ویژه حکایتهای امثال، به فارسی ، تألیف محمدعلی (یامحمد) حبله رودی، ادیب و نویسنده قرن یازدهم می باشد.


آقابزرگ طهرانی
[۱] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۵، ص۴۶.
نویسنده جامع التمثیل را محمد الحبلرودی ذکر کرده است. مؤلف نیز در آغاز کتاب
[۲] محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۲، تهران ۱۳۷۵ ش.
نام خود را محمد حبله رودی (در متن چاپی به اشتباه: جبله رودی)، و در جایی دیگر از کتاب
[۳] محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۳۱، تهران ۱۳۷۵ ش.
محمدعلی حبله رودی (در متن چاپی به اشتباه: جبله رودی) آورده است. صادق کیا
[۴] محمدعلی حبله رودی، مجمع الامثال، پیشگفتار، ص ۲،چاپ صادق کیا، تهران ۱۳۴۴ ش.


وی را منسوب به «هبله رود» (هَبْلِروُد؛ اشهر حبله رود است)، رود و دهستانی در فیروزکوه مازندران ، می داند اما با توجه به این‌که مؤلف در آغاز جامع التمثیل
[۵] محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۲، تهران ۱۳۷۵ ش.
می گوید: «محمد حبله رودی که دست در حبل المتین عروة الوثقی زده» ــ و صنعت جناس را بین نام خود و «حبل المتین» به کار برده ــ هبله رودی نادرست و حبله رودی صحیح است. حبله رودی، که در حیدرآباد دکن می‌زیست.

در ۱۰۴۹ مجمع الامثال را درباره مثلهای فارسی
[۶] محمدعلی حبله رودی، مجمع الامثال،پیشگفتار، ص ۱، چاپ صادق کیا، تهران ۱۳۴۴ ش.
و در ۱۰۵۴ هجری جامع التمثیل را تألیف کرد. وی در آغاز جامع التمثیل،
[۷] محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۲، تهران ۱۳۷۵ ش.
تاریخ تألیف آن را به حساب جُمَل ، عدد آیه «انَّ المتَّقینَ فی مقامٍ امین»
[۸] دخان/سوره۴۴، آیه۵۱.    
آورده است.

در دیباچه کتاب
[۹] محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۲ـ۳، تهران ۱۳۷۵ ش.
از عبداللّه قطب شاه (حک: ۱۰۳۶ـ۱۰۸۳)، ششمین پادشاه شیعی مذهب قطب شاهیان هند ، و شمس الدین محمدبن علی خاتونی ، یکی از علمای ایرانی نژاد و از ملازمان سلسله قطب شاهیه ،
[۱۰] محمدعلی حبله رودی، مجمع الامثال،پیشگفتار، ص ۵ ـ ۶، چاپ صادق کیا، تهران ۱۳۴۴ ش.
به نیکی یاد کرده و گفته است در مجلسی که محمد خاتونی هم حضور داشت، کسی گفت که به فرمان شاه عباس صفوی (حک :۹۹۶ـ ۱۰۳۸) امثال ترکی را در یکجا جمع کرده‌اند و ادیبان تازی هم درباره امثال عرب کارهای شایسته ای انجام داده اند، اما هیچ‌کس امثال فارسی را یکجا گرد نیاورده است. با این سخن، حبله رودی بر آن شد که کتابی درباره امثال فارسی تألیف کند.
[۱۱] محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۳، تهران ۱۳۷۵ ش.
وی مانند همین سخنان را در مقدمه مجمع الامثال
[۱۲] محمدعلی حبله رودی، مجمع الامثال، ج۱، ص۳ـ ۵، چاپ صادق کیا، تهران ۱۳۴۴ ش.
هم آورده و چون نخست آن را تألیف کرده است، این سخنان در سبب تألیف مجمع الامثال مناسب تر به نظر می‌رسد.

جامع التمثیل، شامل مقدمه و ۲۸ باب، به ترتیب حروف تهجی ، مشتمل بر امثال و حکایات است و در پایان آن بخشی با عنوان ملحقات، مشتمل بر حکایات گوناگون، منضمّ شده است.

۵.۱ - مقدمه کتاب

مقدمه ــ که در آن
[۱۳] محمدعلی حبله رودی،کلیات جامع التمثیل، ص ۶، تهران ۱۳۷۵ ش.
از مثل زدن در قرآن یاد شده ــ در بر دارنده حکایتهایی است که با برخی آیات قرآن تطبیق می‌کند. مؤلف در این مقدمه
[۱۴] محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۵ ـ۳۳، تهران ۱۳۷۵ ش.
بر اساس آیات قرآن و برخی حکایتها و روایتهای دینی، خوانندگان را به ترک دلبستگی به دنیا و توجه به آخرت سفارش می‌کند.

۵.۲ - ابواب مختلف کتاب

پاره ای از حکایتهایی که در بابها گنجانده شده، در واقع حکایات امثال‌اند و شرح می‌دهند که چگونه و بر اساس چه ماجرایی برخی از مثلها شهرت یافته اند؛ مانند حکایتِ مَثَلِ «اللهم یک یک و الرحمن سربسر»
[۱۵] محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۳۳ـ۳۴، تهران ۱۳۷۵ ش.
یا مَثَلِ «بکوب بکوب همان است که دیده ای».
[۱۶] محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۴۶ـ۵۰، تهران ۱۳۷۵ ش.
مؤلف گاه در یک باب، یکی از فضیلتهای اخلاقی را که با حرف آن باب آغاز می‌شود، در نظر گرفته و حکایتهایی را در تأیید آن فضیلت ذکر کرده است. مثلاً، حکایتهای «باب سوم در حرف تا» درباره تقوا و توکل است
[۱۷] محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۶۲ـ۶۴، تهران ۱۳۷۵ ش.
یا نخستین حکایت باب هشتم (در امثال حرف خ) راجع به خاموشی است.
[۱۸] محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۸۱ ـ۸۲، تهران ۱۳۷۵ ش.
با این حال، بسیاری از حکایتهای هر باب نیز به آن حرف تهجی، که مختص آن باب است، هیچ ربطی ندارد.

سبک جامع التمثیل مانند سخن موعظه گویان و اهل منبر است و مؤلف در جای جای کتاب با استفاده از حکایتها و تمثیلها، خواننده را موعظه کرده است.

ویژگی بارز این کتاب، کاربرد بسیار امثال فارسی و عربی در ضمن یا آغاز حکایتها و استفاده فراوان از آیات قرآن و احادیث است. نثر کتاب ساده و بی پیرایه
[۱۹] عبدالحسین زرین کوب، از گذشته ادبی ایران، ج۱، ص۱۱۲، تهران ۱۳۷۵ ش.
و آمیخته به اشعار شاعران نامداری چون فردوسی ،
[۲۰] محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۴۲، تهران ۱۳۷۵ ش.
نظامی،
[۲۱] محمدعلی حبله رودی ،کلیات جامع التمثیل،، ج۱، ص۵۰، تهران ۱۳۷۵ ش.
مولوی ،
[۲۲] محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۸۸، تهران ۱۳۷۵ ش.
سعدی
[۲۳] محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۴۱، تهران ۱۳۷۵ ش.
و حافظ
[۲۴] محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۴۸، تهران ۱۳۷۵ ش.
است.

گاه نشانی از حکایتهای این کتاب را در آثار پیش از آن می‌توان یافت، مانند حکایت جوانی در عهد رسول که زنی از او تقاضای ناروا داشت
[۲۵] محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۶۴ـ ۶۵، تهران ۱۳۷۵ ش.
که دگرگونه ای از حکایت شیخ جمال الدین ساوجی ، پیشوای قلندریه ، است
[۲۶] ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج۱، ص۵۲، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
و یا حکایتهایی از بِلَوْهَر و یوداسَف . مؤلف گاه مآخذ حکایتها را یاد کرده، نظیر ربیع الابرار زَمَخْشَری
[۲۷] محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۲۰۶، تهران ۱۳۷۵ ش.
و بیش از همه بحرالسعاده
[۲۸] محمدعلی حبله رودی، ج۱، ص۹، کلیات جامع التمثیل، تهران ۱۳۷۵ ش.
[۲۹] محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۱۳۸، تهران ۱۳۷۵ ش.
[۳۰] محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۲۱۷، تهران ۱۳۷۵ ش.
اثر تاج الدین محمد کازرونی ملقب به حاجی هراس، در عبادات و اخلاق به فارسی که در ۹۰۱ تألیف شده است.
[۳۱] حاجی خلیفه ،ج ۱، ستون ۲۲۴ـ ۲۲۵، .
مارزلف نیز حکایتهایی از آن را که در طبقه بندی بین المللی قصه می‌گنجد، ذکر کرده است.

جامع التمثیل از جمله کتابهای معروف فارسی و خواندن آن در قرن سیزدهم بسیار معمول بوده
[۳۲] ایرج افشار، «(درباره) جامع التمثیل»، ج۱، ص۱۳۲، آینده، سال ۵، ش ۱ـ۳ (فروردین ـ خرداد ۱۳۵۸).
و بارها به چاپ رسیده است.
[۳۳] خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ،ج ۲، ستون ۱۴۸۸ـ۱۴۸۹، ، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش.
[۳۴] محمدعلی حبله رودی، مجمع الامثال، چاپ صادق کیا، تهران ۱۳۴۴ ش.ص ۱، که می‌گوید: «شاید شماره چاپهای آن بیش از هر متن فارسی دیگر باشد»،
از جمله چاپهای آن ، چاپ سنگی ۱۲۶۹، به خط محمدباقربن محمدحسن خوانساری ، با ۳۳ مجلس تصویر است .
[۳۵] ایرج افشار، ج۱، ص۱۳۲ـ ۱۳۳، «(درباره) جامع التمثیل»، آینده، سال ۵، ش ۱ـ۳ (فروردین ـ خرداد ۱۳۵۸)،که ۳۲ تصویر ذکر کرده است.


این کتاب تاکنون تصحیح انتقادی نشده و آنچه در دسترس است، بسیار مغلوط است.

(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
(۲) ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۳) ایرج افشار، «(درباره) جامع التمثیل»، آینده، سال ۵، ش ۱ـ۳ (فروردین ـ خرداد ۱۳۵۸).
(۴) حاجی خلیفه.
(۵) محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۶) محمدعلی حبله رودی، مجمع الامثال، چاپ صادق کیا، تهران ۱۳۴۴ ش.
(۷) عبدالحسین زرین کوب، از گذشته ادبی ایران، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۸) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش.

۱. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۵، ص۴۶.
۲. ↑ محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۲، تهران ۱۳۷۵ ش.
۳. ↑ محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۳۱، تهران ۱۳۷۵ ش.
۴. ↑ محمدعلی حبله رودی، مجمع الامثال، پیشگفتار، ص ۲،چاپ صادق کیا، تهران ۱۳۴۴ ش.
۵. ↑ محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۲، تهران ۱۳۷۵ ش.
۶. ↑ محمدعلی حبله رودی، مجمع الامثال،پیشگفتار، ص ۱، چاپ صادق کیا، تهران ۱۳۴۴ ش.
۷. ↑ محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۲، تهران ۱۳۷۵ ش.
۸. ↑ دخان/سوره۴۴، آیه۵۱.    
۹. ↑ محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۲ـ۳، تهران ۱۳۷۵ ش.
۱۰. ↑ محمدعلی حبله رودی، مجمع الامثال،پیشگفتار، ص ۵ ـ ۶، چاپ صادق کیا، تهران ۱۳۴۴ ش.
۱۱. ↑ محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۳، تهران ۱۳۷۵ ش.
۱۲. ↑ محمدعلی حبله رودی، مجمع الامثال، ج۱، ص۳ـ ۵، چاپ صادق کیا، تهران ۱۳۴۴ ش.
۱۳. ↑ محمدعلی حبله رودی،کلیات جامع التمثیل، ص ۶، تهران ۱۳۷۵ ش.
۱۴. ↑ محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۵ ـ۳۳، تهران ۱۳۷۵ ش.
۱۵. ↑ محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۳۳ـ۳۴، تهران ۱۳۷۵ ش.
۱۶. ↑ محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۴۶ـ۵۰، تهران ۱۳۷۵ ش.
۱۷. ↑ محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۶۲ـ۶۴، تهران ۱۳۷۵ ش.
۱۸. ↑ محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۸۱ ـ۸۲، تهران ۱۳۷۵ ش.
۱۹. ↑ عبدالحسین زرین کوب، از گذشته ادبی ایران، ج۱، ص۱۱۲، تهران ۱۳۷۵ ش.
۲۰. ↑ محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۴۲، تهران ۱۳۷۵ ش.
۲۱. ↑ محمدعلی حبله رودی ،کلیات جامع التمثیل،، ج۱، ص۵۰، تهران ۱۳۷۵ ش.
۲۲. ↑ محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۸۸، تهران ۱۳۷۵ ش.
۲۳. ↑ محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۴۱، تهران ۱۳۷۵ ش.
۲۴. ↑ محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۴۸، تهران ۱۳۷۵ ش.
۲۵. ↑ محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۶۴ـ ۶۵، تهران ۱۳۷۵ ش.
۲۶. ↑ ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج۱، ص۵۲، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۲۷. ↑ محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۲۰۶، تهران ۱۳۷۵ ش.
۲۸. ↑ محمدعلی حبله رودی، ج۱، ص۹، کلیات جامع التمثیل، تهران ۱۳۷۵ ش.
۲۹. ↑ محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۱۳۸، تهران ۱۳۷۵ ش.
۳۰. ↑ محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، ج۱، ص۲۱۷، تهران ۱۳۷۵ ش.
۳۱. ↑ حاجی خلیفه ،ج ۱، ستون ۲۲۴ـ ۲۲۵، .
۳۲. ↑ ایرج افشار، «(درباره) جامع التمثیل»، ج۱، ص۱۳۲، آینده، سال ۵، ش ۱ـ۳ (فروردین ـ خرداد ۱۳۵۸).
۳۳. ↑ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ،ج ۲، ستون ۱۴۸۸ـ۱۴۸۹، ، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش.
۳۴. ↑ محمدعلی حبله رودی، مجمع الامثال، چاپ صادق کیا، تهران ۱۳۴۴ ش.ص ۱، که می‌گوید: «شاید شماره چاپهای آن بیش از هر متن فارسی دیگر باشد»،
۳۵. ↑ ایرج افشار، ج۱، ص۱۳۲ـ ۱۳۳، «(درباره) جامع التمثیل»، آینده، سال ۵، ش ۱ـ۳ (فروردین ـ خرداد ۱۳۵۸)،که ۳۲ تصویر ذکر کرده است.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جامع التمثیل»، شماره ۴۳۶۳.    


رده‌های این صفحه : اخلاق اسلامی | کتب اخلاقی
جعبه ابزار