جامع‌التمثیل (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جامع التمثیل، کتابی درباره
تمثیلها و حکایتها، به ویژه حکایتهای امثال، به
فارسی ، تألیف محمدعلی (یامحمد) حبله رودی، ادیب و نویسنده قرن یازدهم می باشد.
آقابزرگ طهرانی نویسنده جامع التمثیل را محمد الحبلرودی ذکر کرده است. مؤلف نیز در آغاز کتاب
نام خود را محمد حبله رودی (در متن چاپی به اشتباه: جبله رودی)، و در جایی دیگر از کتاب
محمدعلی حبله رودی (در متن چاپی به اشتباه: جبله رودی) آورده است. صادق کیا
وی را منسوب به «هبله رود» (هَبْلِروُد؛ اشهر حبله رود است)، رود و دهستانی در
فیروزکوه مازندران ، می داند اما با توجه به این‌که مؤلف در آغاز جامع التمثیل
می گوید: «محمد حبله رودی که دست در حبل المتین عروة الوثقی زده» ــ و
صنعت جناس را بین نام خود و «حبل المتین» به کار برده ــ هبله رودی نادرست و حبله رودی صحیح است. حبله رودی، که در حیدرآباد دکن می‌زیست.
در ۱۰۴۹
مجمع الامثال را درباره مثلهای فارسی
و در ۱۰۵۴ هجری جامع التمثیل را تألیف کرد. وی در آغاز جامع التمثیل،
تاریخ تألیف آن را به
حساب جُمَل ، عدد آیه «انَّ المتَّقینَ فی مقامٍ امین»
آورده است.
در دیباچه
کتاب از عبداللّه قطب شاه (حک: ۱۰۳۶ـ۱۰۸۳)، ششمین پادشاه
شیعی مذهب قطب شاهیان
هند ، و
شمس الدین محمدبن علی خاتونی ، یکی از علمای
ایرانی نژاد و از ملازمان
سلسله قطب شاهیه ،
به نیکی یاد کرده و گفته است در مجلسی که محمد خاتونی هم حضور داشت، کسی گفت که به فرمان
شاه عباس صفوی (حک :۹۹۶ـ ۱۰۳۸) امثال ترکی را در یکجا جمع کرده‌اند و ادیبان تازی هم درباره امثال
عرب کارهای شایسته ای انجام داده اند، اما هیچ‌کس امثال فارسی را یکجا گرد نیاورده است. با این سخن، حبله رودی بر آن شد که کتابی درباره امثال فارسی تألیف کند.
وی مانند همین سخنان را در مقدمه مجمع الامثال
هم آورده و چون نخست آن را تألیف کرده است، این سخنان در سبب تألیف مجمع الامثال مناسب تر به نظر می‌رسد.
جامع التمثیل، شامل مقدمه و ۲۸ باب، به ترتیب
حروف تهجی ، مشتمل بر
امثال و
حکایات است و در پایان آن بخشی با عنوان ملحقات، مشتمل بر حکایات گوناگون، منضمّ شده است.
مقدمه ــ که در آن
از مثل زدن در قرآن یاد شده ــ در بر دارنده حکایتهایی است که با برخی
آیات قرآن تطبیق می‌کند. مؤلف در این مقدمه
بر اساس آیات
قرآن و برخی حکایتها و
روایتهای دینی، خوانندگان را به ترک دلبستگی به
دنیا و توجه به
آخرت سفارش می‌کند.
پاره ای از حکایتهایی که در بابها گنجانده شده، در واقع حکایات امثال‌اند و شرح می‌دهند که چگونه و بر اساس چه ماجرایی برخی از مثلها شهرت یافته اند؛ مانند حکایتِ مَثَلِ «اللهم یک یک و الرحمن سربسر»
یا مَثَلِ «بکوب بکوب همان است که دیده ای».
مؤلف گاه در یک باب، یکی از فضیلتهای اخلاقی را که با حرف آن باب آغاز می‌شود، در نظر گرفته و حکایتهایی را در تأیید آن فضیلت ذکر کرده است. مثلاً، حکایتهای «باب سوم در حرف تا» درباره
تقوا و
توکل است
یا نخستین حکایت باب هشتم (در امثال حرف خ) راجع به خاموشی است.
با این حال، بسیاری از حکایتهای هر باب نیز به آن حرف تهجی، که مختص آن باب است، هیچ ربطی ندارد.
سبک جامع التمثیل مانند سخن موعظه گویان و اهل منبر است و مؤلف در جای جای کتاب با استفاده از حکایتها و تمثیلها، خواننده را
موعظه کرده است.
ویژگی بارز این کتاب، کاربرد بسیار امثال فارسی و عربی در ضمن یا آغاز حکایتها و استفاده فراوان از آیات قرآن و
احادیث است.
نثر کتاب ساده و بی پیرایه
و آمیخته به اشعار شاعران نامداری چون
فردوسی ،
نظامی،
مولوی ،
سعدی و
حافظ است.
گاه نشانی از حکایتهای این کتاب را در آثار پیش از آن می‌توان یافت، مانند حکایت جوانی در عهد
رسول که زنی از او تقاضای ناروا داشت
که دگرگونه ای از حکایت
شیخ جمال الدین ساوجی ، پیشوای
قلندریه ، است
و یا حکایتهایی از
بِلَوْهَر و یوداسَف . مؤلف گاه مآخذ حکایتها را یاد کرده، نظیر
ربیع الابرار زَمَخْشَری و بیش از همه
بحرالسعاده اثر
تاج الدین محمد کازرونی ملقب به حاجی هراس، در
عبادات و
اخلاق به فارسی که در ۹۰۱ تألیف شده است.
مارزلف نیز حکایتهایی از آن را که در طبقه بندی
بین المللی قصه می‌گنجد، ذکر کرده است.
جامع التمثیل از جمله کتابهای معروف فارسی و خواندن آن در
قرن سیزدهم بسیار معمول بوده
و بارها به چاپ رسیده است.
از جمله چاپهای آن ، چاپ سنگی ۱۲۶۹، به خط محمدباقربن محمدحسن خوانساری ، با ۳۳ مجلس تصویر است .
این کتاب تاکنون تصحیح انتقادی نشده و آنچه در دسترس است، بسیار مغلوط است.
(۱)
آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
(۲) ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۳) ایرج افشار، «(درباره) جامع التمثیل»، آینده، سال ۵، ش ۱ـ۳ (فروردین ـ خرداد ۱۳۵۸).
(۴) حاجی خلیفه.
(۵) محمدعلی حبله رودی، کلیات جامع التمثیل، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۶) محمدعلی حبله رودی، مجمع الامثال، چاپ صادق کیا، تهران ۱۳۴۴ ش.
(۷) عبدالحسین زرین کوب، از گذشته ادبی ایران، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۸) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جامع التمثیل»، شماره ۴۳۶۳.
