جامع تینمل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جامع تینْمَل، از نخستین
مساجد موحدون در تینمل
مراکش می‌باشد.
این مسجد را عبدالمؤمن بن علی (حک :۵۲۷ ـ ۵۵۸)، اولین
خلیفه موحدون، در
غرب این شهر بنا کرد.
بنا بر شواهدی، پیش از آن محمد بن عبداللّه بن تُومَرت (متوفی ۵۲۴)، مؤسس موحدون، مسجد کوچکی در این محل ساخته بود که به گزارش ابن خلدون
در کنار خانه‌اش قرار داشت و پس از مرگ، جنازه او را در آن
مسجد دفن کردند اما امروزه اثری از آن مسجد و
قبر او باقی نمانده است.
همچنین به نادرستیِ جهت
قبله این مسجد که در دوره‌ای موجب متروک شدن آن گردید، اشاره شده است.
بیعت عمومی با عبدالمؤمن در ۵۲۶، پس از
نماز جمعه در جامع تینمل گزارش شده است.
در ۵۴۸، که عبدالمؤمن به
زیارت قبر ابن تومرت رفت، ساختمان مسجد را بازسازی کرد و گسترش داد.
بر اساس برخی قرائن علاوه بر ابن تومرت، مدفن چند تن از خلفای موحدون از جمله عبدالمؤمن و ابویعقوب یوسف بن عبدالمؤمن (متوفی ۵۸۰) نیز در این مسجد است.
این مسجد مستطیل شکل (با ابعاد ۴۸ • ۶۰ر۴۳ متر) از آجر و گچ ساخته شده و مشتمل است بر شبستان و صحن.
صحن مسجد با ابعاد ۲۴ • ۱۷ متر نسبت به شبستان، کوچک به نظر می‌آید.
شبستان دارای نُه فرش‌اندازِ (ناو) عمود بر دیوار قبله است که در این میان پهنای فرش‌انداز مقابل
محراب حدود هشت متر و بقیه فرش‌اندازها حدود پنج متر است.
در هر دو ضلع شرقی و
غربی دو فرش‌انداز جانبی تا به دیوار شمالی مسجد و در دو طرف صحن امتداد یافته است.
ستون‌های فرش‌اندازها با قوس‌های آویزدار (دالبری، آراسته به برخی از تزئینات مقرنس گونه) به هم متصل شده‌اند.
این نوع قوس که بعدها اهمیت فراوانی پیدا کرد، ظاهراً نخستین‌بار در این مسجد به کار رفته است.
در وسط دیوار قبله منار مستطیل شکلی با قاعده ۵ر۹ • ۵ر۵ متر قرار گرفته که محراب، جایگاه منبر و حجره‌ای در آن ساخته شده است، به طوری که منار در بالای محراب قرار گرفته و بدنه منار به گونه‌ای است که بخشی از آن از دیوار قبله مسجد بیرون نشسته است که این شیوه در مساجد‌الجزیره و سلا نیز دیده می‌شود.
ویژگی دیگر منار کوتاه‌بودن غیرمعمول آن (به ارتفاع پانزده متر) است که موحدون در مساجد بعدی خود، مانند مسجد کُتُبیه، این نقیصه را جبران کردند.
محراب این مسجد، به سبب تناسب در تزئینات، از زیباترین محراب‌های عصر موحدون به شمار می‌آید.
این محراب دارای قوس نعل اسبی است که با یک طاقنمای دیگر با تزئینات راه راه احاطه شده است.
در سه طرف طاقنمای دوم، قاب‌بندی‌های مستطیل‌شکل گچبری با اشکال مربع و مستطیل با رئوس ستاره‌ای در داخل آن، قرار دارد که این قاب‌بندی‌هارا هم قاب ظریف دیگری احاطه کرده است.
این مسجد دارای هفت در ورودی است که در هر دیوار جانبی سه در با طاقنمای برجسته قرار دارد و یک در هم در دیوار شمالی هست که به صحن راه دارد.
مسجد دارای سه
گنبد در بالای نخستین فرش‌انداز موازی دیوار قبله است، به ترتیبی که یک گنبد در مقابل محراب و دو گنبد دیگر در دو گوشه این فرش‌انداز قرار دارند که این شیوه غیرمعمول بوده است، زیرا معمولاً گنبدها را در فرش‌اندازِ مرکزی یا میانی عمود بر محراب می‌ساخته‌اند.
بیرون گنبدها سفالپوش است.
سقف مسجد، که اکنون در بیش‌تر قسمت‌ها فرو ریخته، نیز سفالپوش بوده است.
(۱) ابن خلدون،
تاریخ ابن خلدون.
(۲) سید عبدالعزیز سالم، (
المغرب فی) العصر الاسلامی، در
المغرب الکبیر، ج ۲، (قاهره) ۱۹۶۶.
(۳) احمد بن خالد سلاوی، کتاب الاستقصاء لاخبار دول
المغرب الاقصی، چاپ جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶.
(۴) ایلی لامبر، تطورالعمارة الاسلامیة فی اسبانیا والبرتغال و شمال افریقیا، عرّبه عطااللّه جلیان، بیروت ۱۹۸۵.
(۵) لئوی آفریقایی، وصف افریقیا، ترجمة عن الفرنسیة محمد حجی و محمد اخضر، بیروت ۱۹۸۳.
(۶) عبدالمجید نجار، المهدی بن تومرت، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۷) جان هوگ، هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، در سبک شناسی هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، ترجمه پرویز ورجاوند، تهران ۱۳۷۵ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جامع تینمل»، شماره۴۱۹۳.
