جامع الشتات فی اجوبة السؤالات (للمیرزا القمی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب جامع الشتات فی اجوبة السؤالات نوشته
میرزا ابو القاسم بن ملا محمد حسن قمی ، به
زبان عربی و
فارسی و در موضوع
فقه استدلالی می باشد.میرزا ابو القاسم بن ملا محمد حسن قمی در
عرف عمومی به «
میرزای قمی» و در عرف محافل علمی به «
محقق قمی» معروف است.
جامع الشتات یعنی «جامع متفرقات»، در توجیه و توضیح چنین نامگذاری گفته‌اند:
۱. چون نظم و ترتیب مسائل مندرج در این کتاب، به صورت کلاسیک نیست و در مقایسه با کتابهای دیگر کلاسیک فقهی از یک اسلوب خاص و حالت «مفردات» برخوردار است، لذا بدین نام موسوم گشته است.
۲. نظر به این که مرحوم میرزا در این کتاب گاهی به
زبان فارسی و گاهی به زبان عربی به نگارش پرداخته است و نیز گاهی از موضوع و مسائل فقهی خارج شده و مستقیما وارد مسائل
اصول شده است، بنا بر این بهتر دانسته که نام کتاب را جامع الشتات بگذارد.
با این که هر دو سخن بالا در مورد این کتاب صحت دارد لیکن این گونه خصوصیت‌ها عامل
تفرقه محتوای کتاب نگشته و نیست. بل حقیقت مساله چیز دیگر است. نام اصلی این کتاب «السؤال و الجواب» بوده و
علت وجودی و ساختار و محتوایش نیز چنین بوده است. خود محقق قمی غیر از این، نام دیگری برای کتاب انتخاب نکرده است زیرا مجموعه‌ای از
علوم متعدد بود.پس از وفات میرزا، یکی از شاگردانش- که نامش برای ما معلوم نیست- مجلدات یا دفترهای سه گانه را (که مکمل یکدیگر بوده‌اند) تلفیق نموده و کتاب «
الرد علی الصوفیه » را نیز به آخر آن افزوده و نام این مجموعه را جامع الشتات گذاشته است. منشا مجلدات سه گانۀ «السؤال و الجواب» پرسش‌های کتبی
مردم بوده که مشکلات شرعی روزمره شان را می‌نوشتند (معمولا توسط روحانیان مناطق و شهرستانها تدوین می‌گشته) و پاسخ کتبی از میرزا می‌خواستند. از سؤال‌ها و جواب‌ها نسخه‌ای در دفتر
کار میرزا نگهداری می‌شد پس از آن که تعداد آنها در ابواب مختلف
فقه به نصاب یک کتاب می‌رسید در اختیار نسخه
برداران قرار می‌گرفت و منتشر می‌گشت. این برنامه سه بار تکرار شده است. خود میرزا در مواردی سؤال کننده را به کتاب «سؤال و جواب دوم» ارجاع می‌دهد که بیانگر تعداد سه دفتر بودن را می‌رساند. گویا در ابتدا که مجموعه جامع الشتات تکوین می‌یابد کتاب «اصول پنجگانه» نیز در اول آن گذاشته می‌شود که
دست اندر کاران چاپ سنگی آن را از اول این کتاب برداشته‌اند.
جامع الشتات رجحان‌هایی بر کتابهای دیگر دارد. طوری که از دیدگاه‌های دیگر مرجوحیتهایی نیز دارد و هر کتابی این چنین است. ولی رجحانها و امتیازات این کتاب را می‌توان در ردیفهای زیر آورد:
۱. نظر به این که منشا و خاستگاه این کتاب حوادث و رخدادهایی است که عملا در زندگی روزمرۀ مردم پیش می‌آمد، لذا مسائلی در این کتاب وجود دارد که بی تردید در هیچ کتاب فقهی دیگر نه مطرح شده و نه اشاره‌ای به آنها شده است.
۲. به همان دلیل بالا جنبۀ عملی این کتاب و به
اصطلاح به درد بخور بودنش در مقیاس نسبیت، بیشتر است. و از تکرار روند و جریان گذشتگان پیروی نکرده و در این خصیصه، یک ابتکار است.
۳. جالب این است که میرزا همین مسائل خاص را (که فقهای سلف در آنها بحثی نکرده‌اند) طوری به اصول و کلیات
کلام گذشتگان ربط داده که خواننده به دشواری متوجه می‌شود که پیشینیان در این مورد بحث مستقیم نکرده‌اند. و اهل فن توجه دارند که این «ایجاد پیوند» کاری عظیم و بیانگر عمق بینش و وسعت علمی میرزا می‌باشد.
۴.
زبان و بیان به اصطلاح مردمی دارد و در سبک محاورات مردمی نگارش یافته است.
۵. در عین مستدل بودن (که در ردیف مستدلترین کتابهاست) از یک جریان سادۀ بیان و وضوح عجیبی برخوردار است. گویی یک
دست مؤلف در
دست عوام و
دست دیگرش در
دست متحجرترین فرد متخصصین است. و موفق در آمدن از چنین
تعهد و مشی علاوه بر معلومات نیازمند نبوغ ذاتی است.
۶. جامع الشتات اولین
فقه مکتوب به
زبان فارسی است که توفیق کامل یافته و مطلوب همگان گشته است. بدیهی است اشخاص روحانی که در سراسر
ایران ،
پاکستان ،
افغانستان و
قفقازیه پراکنده بودند در سطوح مختلف علمی قرار داشتند، بیشترشان در حد
اجتهاد نبودند و بعضی در پایینترین سطح بودند. جامع الشتات می‌توانست هم به عنوان فقه مستدل و هم به عنوان یک رساله عملیه فارسی
دست آنان را بگیرد و یاریشان نماید به طوری که کمتر روحانی محلی بود که از آن بی نیاز باشد در عین حال برای محققین هم منبع تحقیق بود. با تکثیر
رساله‌های عملیه فارسی، جامع الشتات بخشی از مشتریهای خویش را از
دست داد و اینک علاقمندان دیگری، در عوض آنها پیدا کرده است. محافل حقوقی دانشگاهی به دلیل خصوصیات مذکور با این منبع بزرگ آشنا گشته‌اند. بی تردید برای هر شخص
دست اندر کار حقوق دسترسی به این کتاب ضرورت دارد.
۷. صمیمیت و صراحت
لهجه و نیز (به اصطلاح) خودمانی بودن، در جای جای کتاب میان خواننده و نویسنده یک رابطه قلبی ایجاد می‌کند.
۸. جامع الشتات دارای ساختار بخصوصی است که
دست اندر کاران علوم اجتماعی (مردم نگاری،
مردم شناسی ،
جامعه شناسی ، بررسی نظام اداری و اجتماعی، و..) می‌توانند- به عنوان یک منبع مهم و آئینه‌ای که اصول و فروع زیادی از نحوۀ زیست مردم ایران در اوایل
عصر قاجاری را نشان می‌دهد- از آن بهره مند گردند.
۹. در این
کتاب لغات و اصطلاحاتی به
کار رفته که در
زمان خود خیلی هم رایج بوده‌اند ولی متاسفانه در منابع لغوی فارسی یادی از آنها نشده، این نکته برای آنان که سر و کاری با این رشته دارند سخت قابل توجه است.
برای تصحیح این کتاب نیاز به
نسخ خطی بود که متاسفانه دسترسی بدان حاصل نگردید. پایه و ملاک در روند تصحیح نسخۀ چاپ سنگی (به خط مسیح حسینی سمنانی- ۱۳۱۰) می‌باشد که بر اساس موارد زیر انجام یافته است:
۱. غلطهای چاپی- که متاسفانه خیلی زیاد هم هست- در مواردی که غلط بودنشان مسلم و بدیهی است بدون هر گونه توضیح و یا علامت گذاری، تصحیح شده است.
۲. در مواردی که میان غلط چاپی و نقص عبارتی تردید و یا شائبه تردید وجود دارد به یکی از دو صورت زیر رفتار شده است:
الف: جایی که احتمال غلط چاپی بودن نزدیک به
یقین است لفظ مورد نظر اصلاح شده لیکن در میان علامت [] گذاشته شده است.
ب: جایی که احتمال از دو جانب حالت تساوی دارد توضیح لازم در پاورقی داده شده است.
۳. مواردی که حرفی یا کلمه‌ای سقط شده باز در میان علامت [] آورده شده.
البته در جایی که سقوط یک
حرف به طور مسلم روشن است بدون علامت اصلاح شده است.
۴.
تقطیع مطالب با تعیین «سر خطها» با مراعات جوانب مختلف کمی و کیفی، حتی المقدور انجام یافته است.
۵. هیچ تغییر ویرایشی در سبک نگارش میرزا و یا الفاظ و عبارات وی به عمل نیامده و نباید می‌آمد.
۶. نشانی
روایات و
احادیثی که در جای جای کتاب مورد تمسک مولف قرار گرفته، با تعیین شماره جلد و صفحه و نام منبع، مشخص شده است. برای این مهم مرجع اصلی کتاب وزین «
وسائل الشیعه » انتخاب شده که علاوه بر خصوصیات آن، وفور زیادش در جامعه ما و آسانی دسترسی به آن عامل این انتخاب است. و در موارد نیاز نام منابع دیگر از قبیل
اصول الکافی ،
من لا یحضره الفقیه ،
تهذیب و
بحار الانوار و... با رقم صفحه و جلد آمده است.
۷. فتواهایی که میرزا در آنها «منفرد» است و یا نظریه اش مشمول اصطلاح «
نادر» می‌شود توضیحی داده شده و احیانا به نظریه دیگران نیز اشاره شده است.
محقق قمی؛
میرزای قمی.
نرم افزار جامع فقه اهل البیت۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
