جامع التواریخ،تاریخ سامانیان و بویهیان و غزنویان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«جامع التواریخ»، اثر رشیدالدین فضل الله، سیاستمدار و تاریخ نگار ایرانی، از آثار ارزشمند و کهن تاریخی به
زبان فارسی درباره تاریخ، اسطوره‌ها، باورها و فرهنگ قبایل ترک و مغول و همچنین تاریخ
پیامبران از
آدم علیه‌السّلام تا
پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، تاریخ
ایران تا پایان دوره ساسانیان و سایر اقوام است که نگارش آن، از سال ۷۰۲ ق به دستور غازان خان- ایلخان مغول- آغاز و در سال ۷۱۰ ق، در روزگار، «اولجایتو» به پایان رسیده است.
انگیزه مؤلف، فراهم آوردن مجموعه‌ای از تاریخ‌های ملل و اقوام گوناگون عالم بوده است.
مرحوم بهار در مورد خصوصیات سبکی، زبان و بیان کتاب معتقد است که: «به طرز ساده نوشته شده و نویسنده در نقل عبارات متکلفانه مورخان قبل از خود، سعی کرده است که حتی الامکان لغات دشوار و غیر مشهور را حذف کند، مگر گاهی که به ناچار به نقل عین عبارات پرداخته است».
اهمیت کتاب از آن جهت است که
غازان خان ، تمام اسناد و نوشته‌های قدیمی و دولتی را در اختیار مؤلف گذاشت و دانشمندانی که از تاریخ و فرهنگ ترک و مغول آگاه بودند را همراه او کرد تا کار به بهترین وجه پیش برود.
کتاب با مقدمه مصحح در بیان ویژگی‌های کتاب آغاز و مطالب دربردانده بخش
سامانیان ، بویهیان و غزنویان از تاریخ «جامع التواریخ» است.
نویسنده کتاب را به درخواست غازان خان نوشت و چون غازان خان درگذشت، آن را به اولجایتو تقدیم کرد. به فرمان اولجایتو این کتاب به نام «مبارک غازانی» نامیده شد، ولی بخش‌هایی دیگر شامل تاریخ دوران پادشاهی اولجایتو، تاریخ ادوار و اقوام جهان، صورالاقالیم و مسالک الممالک در دو جلد نوشته و به بخش پیشین افزوده شدند که این سه جلد روی همرفته، جامع التواریخ را تشکیل می‌دهند.
جامع التواریخ به سه جلد بخش می‌گردد:
جلد اول، چکیده‌ای از تاریخ تیره‌های
مغول و ترک و تاریخ فرمانروایی
چنگیزخان و جانشینان او و تاریخ اولوس‌هایی است که از امپراتوری مغول پراکنده شده بودند. همچنین به تاریخ خانان مغول در ایران تا
مرگ غازان خان پرداخته است.
دوم و سوم، شامل تاریخ اولجایتو تا هنگام نگارش کتاب، تاریخ پیامبران از آدم تا پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، ایران تا پایان دوره ساسانیان، زندگانی
حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و خلفا، خاندان‌های فرمانروای ایران پس از
اسلام تا زمان لشکرکشی مغولان و تاریخ قوم‌ها و ملت‌های گوناگون؛ از جمله اغوزان، چینیان، هندیان و فرنگان که در بر گیرنده پاپ‌ها و قیصران است.
بخشی از
دوم (یعنی تاریخ اولجایتو) و سوم، اکنون در دسترس نیست و گویا در گذر زمان نابود شده است.
در حقیقت جامع التواریخ نخستین دوره کامل تاریخ و جغرافیای
آسیا است که با استفاده از وسایل و منابعی ترتیب داده شده است که تا آن زمان در اختیار هیچ کس قرار نگرفته بود.
کتاب از لحاظ دقت، صحت و اصول تاریخ نویسی، بسیار ارزشمند بوده، علاوه بر اینکه دامنه وسیعی از مطالب را به نثری عالمانه بیان نموده، از نظر دسترسی مؤلف به منابع شفاهی بسیار نیز درخور توجه است.
کتاب، بر خلاف سبک فاخر و فنی «جهانگشای جوینی» و شیوه منحط و مغلق و به کلی مصنوع «تجزیه الامصار» وصاف، بسیار ساده، روان، بی پیرایه و گاه به ویژه در برگرداندن نوشته‌های مغولی، به زبان محاوره روزگار مؤلف نوشته شده و با آن، سبکی نو در نگارش فارسی آغاز گردیده است؛ ولی درعین حال حدود بیست هزار واژه
ترکی و مغولی در خود دارد. تعداد کلمه‌های
عربی نیز در حد معمول زمان خود بوده است.
قسمت حاضر، در واقع خلاصه‌ای است از ترجمه «تاریخ یمینی» جرفادقانی که نویسنده برخی بخش‌های آن را از قلم انداخته، اما بیشتر قسمت‌های آن را نقل کرده است. معمولا ابیات و عبارات عربی و گاه برخی جملات را نیز حذف کرده، ولی در بسیاری مواضع، نوعی نسخه برداری است از کتاب مذکور، که گاه با اندک تفاوتی در الفاظ و عبارات و افعال همراه است.
در نوشتن تاریخ سلجوقیان، گویا ماخذ نویسنده کتابی است که به نام «سلجوقنامه ظهیری».
نثر کتاب در دیباچه‌ها با متن اصل کتاب، تفاوت دارد و به شیوه دیباچه کتاب جوینی و روش کلیله نظر دارد و نثر آن بر خلاف متن کتاب، تاحدی پیچیده و فنی و همراه با انواع صنایع از سجع، جناس، تضمین
آیات ، عبارات عربی، اشعار فارسی، تشبیهات، استعارات، مبالغه و اغراق است.
در بخش‌هایی که مقتبس از سایر کتب است، نثر کتاب بیش از آن که نشانگر
زبان ، بیان و شیوه نگارش مؤلف باشد، منعکس کننده سبک، زبان و بیان منابع و مآخذ اصلی آن است که معمولا دارای نثری ساده و روان بوده‌اند.
مطالب با شرح حالات و مقامات
سلطان محمود ابن سبکتگین بن سرنک بن اغم یاوغوی، آغاز شده و سپس، نحوه به قدرت رسیدن ابوالحسن بن سیمجور در
خراسان تا وقت وفات و رسیدن منصب او، به پسرش ابوعلی بیان شده است. پس از ابوعلی، برادرش ابوالقاسم بن سیمجور به قدرت رسیده است.
در ادامه به نام امرای سامانی و مدت سلطنت هریک اشاره شده است. سامانیان، مدت صد و دو سال در خراسان،
سیستان ،
گرگان ،
کرمان ،
طبرستان و دی، به ترتیب زیر حکومت کردند:
۱- ابو ابراهیم اسمعیل بن احمد مدت هشت سال.
۲-
ابونصر احمد بن اسمعیل؛ شش سال و سه ماه.
۳- ابوالحسن
نصر بن احمد؛ سی سال.
۴- نوح بن
نصر ملقب به حمید؛ دوازده سال و سه ماه و هفت روز.
۵- عبدالملک بن نوح؛ هفت سال و شش ماه و یازده روز.
۶-
منصور بن نوح ملقب به سدید؛ پانزده سال و نه ماه.
۷- نوح بن
منصور ملقب به رضی؛ بیست و یک سال و نه ماه.
۸-
ابوالحارث منصور بن نوح، یک سال و هفت ماه.
۹- عبدالملک بن نوح؛ هشت ماه و هفده روز.
نویسنده از جنگ‌هایی که گزارش می‌کند، به عنوان «
غزوه » یاد و جزئیات آن‌ها را تشریح کرده است؛ از جمله: غزوه غور، بهاتیه، مولتان و...
از جمله وقایعی که نویسنده آن‌ها را به تفصیل بیان کرده، می‌توان به فتح قلعه بهیم نغرا، واقعه ناراین، تانشیر، خروج ابوابراهیم اسمعیل بن نوح، گذشتن ایلک خان از جیحون و فتح قصدار اشاره کرد.
نویسنده، نحوه انقراض خوارزمشاهیان و به قدرت رسیدن سلطان محمود را به خوبی به تصویر کشیده و بعد از بیان وقایع دوران سلطان محمود؛ از جمله فتح شهرهای
هندوستان ؛ مانند مهره و قنوج، نحوه وفات و حوادث آخرین روزهای زندگانی او را بیان کرده است.
مطالب پایانی، مربوط است به نحوه به قدرت رسیدن و وقایع دوران پسران سلطان محمود؛ از جمله محمد بن محمود و ابوالفتح مودود بن مسعود بن محمود.
در پایان به نسخه بدل‌های تاریخ سامانیان، بویهیان و غزنویان اشاره شده و کتاب با ترجمه تاریخ یمینی جرفاذفانی سنجیده شده است.
با این که نگارنده خود از کارگزاران ایلخانان مغول بوده و ناچار در اثر خود از آنان با احترام یاد کرده است، گزارش کشتارها، ویرانگری‌ها و غارت‌های آنان را نیز به تفصیل بیان کرده و تاسف خود را از این وقایع ابراز نموده است. همچنین نظر خود را درباره کشتن کارگزاران ایرانی؛ همچون خواجه شمس الدین جوینی و خواجه بهاءالدین جوینی و حتی برخی امیران مغول مثل امیر نوروز آورده است.
کتاب، به همراه «تاریخ جهانگشای» جوینی، از جمله بی بدیل‌ترین منابع تاریخ مغول به شمار رفته که دربردارنده اطلاعات بسیار مفید ادبی، فرهنگی و اجتماعی است؛ با این حال، بیشتر قسمت‌های آن برگرفته از دیگر متون تاریخی است؛ چه به صورت اقتباس و نقل عین عبارات و چه به صورت اختصار و چه با تطویل بیشتر و به همین جهت، نثر قسمت‌های مختلف آن، یک دست نبوده و دارای نوسانات زیادی است.
کتاب در روزگار مؤلف، به
عربی ، ترکی و مغولی ترجمه شد؛ اما فقط بخش‌هایی از ترجمه عربی جلد
دوم آن به جای مانده است.
بخش‌هایی از کتاب تاکنون به زبان‌های ترکی شرقی، ترکی عثمانی، عربی،
فرانسه ،
انگلیسی ،
آلمانی و روسی ترجمه و بخش عمده آن‌ها منتشر شده است. بخشی از این کتاب نیز نخستین بار در م در
پاریس چاپ شد.
فهرست مطالب در ابتدا و فهرست
آیات ، اشعار فارسی، عبارت‌های تازی، نام‌های افراد، مکان‌ها و شهرهای مذکور در متن، در انتهای کتاب آمده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
