جادة العاشقین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جادة العاشقین، کتابی حاوی سفرنامه حج شیخ
کمال الدین حسین خوارزمی نوشته شریف
الدین حسین خوارزمی (م. ۹۵۸ق.) می‌باشد. این اثر
فارسی، شرح احوال و مقامات عرفانی و گزارش سفر
حج کمال الدین حسین بن احمد بن ابراهیم خوارزمی متخلص به حسینی،
شاعر و
عارف سده دهم ق. به سال ۹۵۶ق. از
سمرقند است. نویسنده کتاب، فرزند و مرید او شریف
الدین حسین خوارزمی است. این کتاب آگاهی‌هایی تاریخی و جغرافیایی از مسیر حج ساکنان ماوراء النهر به
حجاز از راه
روسیه و عثمانی در سده دهم ق. به دست داده و از آداب و رسم‌های مذهبی
صوفیان اهل سنت این منطقه در سفر گروهی حج سخن گفته است. همچنین حاوی آگاهی‌هایی از قبرستان
بقیع و بارگاه
امامان معصوم، در آن است.
شیخ
کمال الدین حسین، مرید حاجی محمد خبوشانی (م. ۹۳۸ق.) و از اقطاب
فرقه همدانیه منسوب به امیر سید علی همدانی از زیرشاخه‌های طریقت کبرویه
است که خود سلسله‌ای بنیان نهاد. این طریقت را «
حسینیه» خوانده‌اند.
در جادة العاشقین
و شماری از منابع معاصر آن
و دیگر منابع،
فهرست نام
مشایخ و اقطاب او به تفصیل آمده است. شیخ
حسین سال‌ها در
خوارزم به ارشاد مریدان پرداخت. از او آثاری در
تصوف بر جای مانده است.
پسرش شریف
الدین، نمونه‌ای از اشعار او را در سفرنامه آورده است: «هر که را در دل بود درد حبیب/ هست از وصل حبیب او را نصیب.»
شریف
الدین حسین خوارزمی، نویسنده این سفرنامه، فرزند ارشد و مرید
کمال الدین شیخ
حسین، سال‌ها ملازم پدر و در این سفر نیز کاروان سالار حج گزاران بود
و پس از
مرگ پدر، جانشین او شد. شریف
الدین شعر می‌سرود و به «شریفی» تخلص می‌کرد و برخی اشعار او در این سفرنامه آمده است؛ همچون: «آن کیست که در راه طلب نیست به صد شوق/ از جان و دل خویش طلبکار
مدینه».
از تاریخ دقیق وفات او گزارشی در دست نیست. در آثار برخی صوفیان معاصر او، آگاهی‌هایی درباره وی می‌توان یافت؛ اما این اخبار بیشتر جنبه ستایشگرانه دارند و از شرح حال و آثارش چندان اطلاعی به دست نمی‌دهند.
همسر و فرزندان شریف
الدین در این سفر همراه او بوده‌اند و همسرش در میان راه درگذشته و همان جا به خاکش سپرده‌اند.
کمال الدین حسین خوارزمی به سال ۹۵۶ق. عزم حج نمود
و صوفیان و مریدان خویش را فراخواند
و با ۳۰۰ نفر
که فهرست نام برخی از آنان در سفرنامه آمده
، راهی
حجاز شد. او در برخی شهرها مدتی توقف کرده و بدین رو، سفرش به درازا انجامیده است. وی پس از گزاردن مناسک
حج و
زیارت مدینه، هنگام بازگشت قصد کرد که در
دمشق بماند. او تا حلب مریدان خود را همراهی کرد؛ اما بر اثر بیماری وفات نمود و جنازه‌اش را همان جا دفن کردند و پس از شش ماه طبق وصیتش او را به دمشق برده، در آن جا به خاک سپردند.
نویسنده جادة العاشقین سال‌ها پس از سفر حج و درگذشت پدر، کتاب را تدوین کرده است؛ اما اجازه این کار را هنگام حیاتش از او گرفته است.
عبارت «جادة العاشقین» به شمار ابجد به سال ۹۶۹ق. که هنگام آغاز تدوین کتاب بوده، اشاره دارد و تدوین آن در سال ۹۷۳ق. پایان یافته است. پیش از شریف
الدین، یکی دیگر از مریدان پدرش، محمود غجدوانی که از ۹۲۳ تا ۹۴۱ق. ملازم شیخ
کمال الدین بوده، کتاب مفتاح الطالبین را در احوال و مقامات او نگاشته بود.
اما شریف
الدین به درخواست برخی مریدان و مشتاقان تصمیم می‌گیرد که او نیز مقامات پدر و برخی خلفای او را که در مفتاح الطالبین نیامده، بازنویسد و در این میان سفرنامه حج او را نیز بیاورد.
برخی پژوهشگران جادة العاشقین را خلاصه مفتاح الطالبین نوشته غجدوانی دانسته‌اند.
این سخن اشتباه است
و شریف
الدین تنها در برخی مطالب کتاب، از مفتاح الطالبین بهره برده است.
کتاب ۱۵ فصل دارد که هر یک از آن‌ها مشتمل بر ابوابی است و همگی به معرفی شیخ
کمال الدین و شرح زندگی و احوال و مقامات او می‌پردازند. فصل نهم تا دوازدهم کتاب به سفر حج او اختصاص یافته است.
آگاهی‌های کتاب برای ترسیم وضعیت
صوفیه و فرقه‌ها و عبادتگاه‌ها و مکان‌های مقدس آنان در سده دهم ق. سودمند است. در فصل‌های مربوط به سفرنامه، آگاهی‌هایی تاریخی و جغرافیایی از شهرها و مناطق آسیای میانه فعلی، روسیه، عثمانی و
مکه و
مدینه می‌توان یافت. این سفرنامه نگرش یک فرقه صوفیه به حج و چگونگی سفر گروهی حج صوفیان و آداب و رسم‌های حج گزاری آنان را نشان می‌دهد. اهتمام اعضای کاروان به
زیارت مکان‌های مذهبی و قبرهای بزرگان و مشایخ صوفیه در میان راه، از سنت‌های صوفیان در این گونه سفرها بوده است. شیخ
کمال الدین و افراد کاروان او نیز سخت به این شیوه پایبند بوده‌اند و یکی از علل طولانی شدن سفر حج آنان را می‌توان همین شمرد. این کتاب همچون دیگر شرح حال‌های بزرگان صوفیه، سرشار از کرامات و خوارق عادات است. نویسنده، کرامت‌های بسیاری را در این اثر به مراد خویش نسبت داده است. او در وصف مکان‌ها و آثار مقدس حرمین، بیشتر به مراد خود شیخ
کمال الدین توجه داشته است.
در سفرنامه، تاریخ رخدادها به ماه و روز نیامده و تنها تاریخ دقیقی که یاد شده، روز وفات شیخ، «سحر شنبه هجدهم
شعبان سنه نهصد و پنجاه و هشت» است.
نیز تنها نام شهرها و مناطق مهم یا جای‌هایی که رخداد مهمی پیش آمده، ثبت شده است.
سفر شیخ و مریدان او از راه
دریا و خشکی بوده است. به ظاهر، بخشی از سفر در
دریای خزر انجام پذیرفته؛ هر چند نامی از آن نیامده است. شیخ پس از زیارت مزار بزرگان صوفیه در
سمرقند، به
خوارزم رفته است. مردم و حاکم شهر در توقف یک ماهه شیخ در این شهر، بسیار به او حرمت نهاده‌اند. در حاجی ترخان (آستاراخان کنونی در روسیه. کاروان شیخ به سبب دریافت خبر کمین راهزنان در میان راه، یک ماه ماند.
سپس به قرم (کریمه: شبه جزیره‌ای بر ساحل دریای سیاه) و از آن جا به آق کرمان (بلگورود نیستروفسکی کنونی: شهری در ادسا در جنوب اوکراین) رسید. این شهر از توقفگاه‌های کسانی بوده که از آن مسیر قصد
استانبول داشته‌اند. شیخ در
بهار ۹۵۶ق. یعنی یکی از ماه‌های
ربیع الاول تا
جمادی الاولی، با کشتی از راه
دریای سیاه به استانبول رسید.
بیشترین استقبال از شیخ در همین شهر صورت پذیرفت. بسیاری از مردم و بزرگان مذهبی و حکومتی به دیدار شیخ آمدند. سلطان عثمانی که از پیش منتظر ورود او بوده، از وی خواهش کرده است دعوتش را بپذیرد و در کاخ سلطنتی به دیدارش رود. سلطان در این دیدار بسیار او را حرمت نهاده
و هدایا و زاد و توشه سفر به وی داده است.
شیخ از عثمانی راهی
شام شد و مسیر
حجاز را در پیش گرفت. مزیریب نخستین توقفگاه کاروان حاجیان پس از شام بوده و حاجیان یک هفته در آن توقف می‌کرده‌اند. درباره این منزل که از مهم‌ترین منازل راه شام به حرمین بوده، آگاهی‌هایی در منابع آمده است.
منازل پسین این سفر تا
مدینه، عبارت بوده‌اند از: عین زلفا، تجلان عاضی
، قلعه حیدر
، و علا. مردم این آبادی بسیار تنگدست بوده و با ارائه خدماتی مانند فروش علوفه به حج گزاران، روزگار می‌گذرانده‌اند. در آن سال، کاروان حج گزاران در این منزل بر اثر سرما و
باران، تلفات جانی داشت.
چند منزل از
مدینه تا مکه نیز یاد شده است؛ از جمله بدر که در آن، حوض
آب و
مسجدی با دو گنبد وجود داشت و حج گزاران بر دیوارش یادگار می‌نوشتند. وادی فاطمه نیز واپسین منزل بوده است.
بخشی از آگاهی‌های سفرنامه، از ناامنی راه در آسیای میانه و روسیه حکایت دارد. خطر راهزنان و دزدان در چند جا کاروان را تهدید کرده است.
بیشتر اخبار
مکه و
مدینه به ذکر حالات و مکاشفات معنوی و کرامات شیخ
کمال الدین و مریدانش در این شهر اختصاص یافته و از وضعیت شهرها در آن گزارشی نیامده است. شریف
الدین از گنبد و بارگاه امامان چهار گانه: ـ به تعبیر وی: «
ائمه معصوم» ـ در قبرستان
بقیع یاد کرده و گفته است که مدفن همگی در یک صندوق (ضریح) جای داشته و قبر
عباس بن عبدالمطلب در صندوقی دیگر بوده است. آنان
قبر عایشه همسر پیامبر (ص)،
عثمان بن عفان، و
فاطمه بنت اسد را
زیارت کرده‌اند.
محل اقامت شیخ
کمال الدین در مکه، جایی میان کاروان شامی و مصری و محاذی
معلات، قبرستان مکه، بوده و شریف
الدین آن را «
حسینیه» خوانده و کرامتی نیز درباره سبب نام گذاری‌اش به شیخ
کمال الدین نسبت داده است.
از این کتاب، نسخه‌های خطی متعدد در چند کتابخانه نگهداری می‌شود.
رسول جعفریان بر پایه نسخه‌ای از کتابخانه گنج بخش
پاکستان به شماره ۷۶۴
، مقدمه. بخش سفرنامه کتاب را در پیام بهارستان (س۴، ش۱۳، پاییز۱۳۹۰، ص۱۱-۸۸) در ۷۷ صفحه وزیری مشتمل بر مقدمه‌ای چهارده صفحه‌ای درباره نویسنده و پدر او و ارزش کتاب به چاپ رسانده است. پیش از او، علی صدرایی و محمود کریمیان، این نسخه را در مقاله‌ای با عنوان «حج عاشقان» همراه با چکیده‌ای از سفرنامه معرفی کرده بودند.
(۱) تاریخ حبیب السیر: غیاث
الدین خواند امیر (م. ۹۴۲ق. . ، به کوشش سیاقی، خیام، ۱۳۸۰ش.
(۲) تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان
فارسی: سعید نفیسی، فروغی، ۱۳۶۳ش.
(۳) تذکرة الشعراء: مطربی سمرقندی (م. ۱۰۴۰ق. . ، اصغر جانفدا، تهران، آیینه میراث، ۱۳۸۲ش.
(۴) دانشنامه جهان اسلام: زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ش.
(۵) طرائق الحقائق: محمد معصوم شیرازی، به کوشش محمد جعفر، کتابخانه سنایی.
(۶) فهرستواره کتاب‌های
فارسی: احمد منزوی، تهران، دائرة العمارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۲ش.
(۷) مذکر احباب: سید
حسین خواجه نجاری نثاری (م. ۱۰۰۵ق. . ، به کوشش نجیب مایل، تهران، مرکز، ۱۳۷۷ش.
(۸) المعجم الجغرافی للامبراطوریة العثمانیه: اس. موستراس، ترجمه: عصام محمد الشحادات، بیروت، دار ابن حزم، ۱۴۲۳ق.
(۹) موسوعة مرآة الحرمین الشریفین: ایوب صبری پاشا (م. ۱۲۹۰ق. . ، قاهره، دار الآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
(۱۰) میقات حج (فصلنامه. : تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «جادة العاشقین».
