ثعلبة بن حاطب انصاری در شأن نزول
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ثعلبة بن حاطب انصاری، از ثروتمندانی که
زکات دارایی خود را به
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نپرداخت.
ثعلبة بن حاطب بن عمرو انصاری از
قبیله اوس و از
تیره امیّة بن زید است.
مادرش امامه
دختر صامت بن خالد از
بنی عمرو بن عوف بود.
از زندگانی او اطلاع دقیقی در دست نیست. پس از مهاجرت
مسلمانان مکّه به
مدینه پیامبر او را به برادری مُعَتَّب بن عوف انصاری یا
معتب بن حمراء خزاعی درآورد.
وی در
جنگ بدر (در سال دوم)
و
اُحد (در سال سوم)
حضور داشت.
او از شدت تنگدستی به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم
شکایت برد و از ایشان خواست برایش
دعا کند و
سوگند یاد کرد که در صورت اجابت دعا، حق صاحبان حق را می‌پردازم، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم فرمود: ثروت اندکی که شکرش را ادا کنی بهتر از فراوانی است که توان آن را نداشته باشی؛ امّا با اصرار ثعلبه آن حضرت برایش دعا کرد، به گونه‌ای که در اندک زمانی بر شمار
گوسفندانش افزوده شد.
واقدی ثروتمندی وی را بر اثر دریافت دیه‌ای به میزان ۱۲۰۰۰
درهم دانسته است.
دارایی وی مانع حضور او در
نمازهای جمعه و
جماعت شد
و پس از نزول آیه
زکات، ثعلبه آن را «
جزیه» نامید
و از دادن
حق شرعی مالش خودداری کرد و بدین جهت «مانع الصدقه» نامیده شد. او سپس حاضر به پرداخت زکات شد؛ ولی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نپذیرفت و خلفای بعدی نیز از وی نپذیرفتند.
ثعلبه را
منافق و به همکاری با
یهود و بنای
مسجد ضرار و تلاش برای ترور پیامبر در جنگ تبوک
متهم کرده‌اند. برخی با رویکردی کلامی که مستند به نقلی از
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم است، بدری بودن او را مایه تردید در
نفاق او دانسته‌اند؛ امّا در این زمینه قرینه دیگری ارائه نکرده‌اند و در نتیجه ثعلبه بن حاطب منافق را فرد دیگری دانسته‌اند.
ثعلبه در عهد
عمر یا دوران
عثمان درگذشت و به روایتی در جنگ اُحد
شهید شد.
در نیمه
قرن سوم هجری بازماندگان او در
بغداد و مدینه می زیسته‌اند.
به روایتی ثعلبه در توزیع
صدقات، بر پیامبر خرده گرفت و آن را تبعیض آمیز دانست که آیه ۵۸
توبه نازل شد و او را مذمت کرد که تنها وقتی سهمی به آن‌ها داده شود راضی شوند و اگر داده نشود
خشم گیرند:
«و مِنهُم مَن یَلمِزُکَ فِی الصَّدَقـتِ فَاِن اُعطوا مِنها رَضوا واِن لَم یُعطَوا مِنها اِذا هُم یَسخَطون».
بنا به نقل برخی مفسران ثعلبه از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم برای رفع فقرش درخواست دعا کرد و با خدا عهد بست تا حق مالش را بپردازد؛ ولی چون دعای پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم مستجاب شد
بخل ورزید و به عهد
وفا نکرد و به سبب تخلّف از
پیمان و
دروغ گفتن، آثار و پیامدهای نفاق در دل او ماند
که
آیات ۷۵ - ۷۷ توبه
نازل گردید. نظیر چنین روایتی از
ابن عباس و
ابوامامه نیز نقل شده است. خداوند در این آیات ضمن اشاره به این ماجرا، به سبب تخلّف از وعده و بخل، او را منافق خوانده است: «و مِنهُم مَن عـهَدَ اللّهَ لـَئِن ءاتَـنا مِن فَضلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ ولَنَکونَنَّ مِنَ الصّــلِحین• فَلَمّا ءاتـهُم مِن فَضلِهِ بَخِلوا بِهِ و تَوَلَّوا و هُم مُعرِضون• فَاَعقَبَهُم نِفاقـًا فی قُلوبِهِم اِلی یَومِ یَلقَونَهُ بِما اَخلَفُوا اللّهَ ما وعَدوهُ و بِما کانوا یَکذِبون». از
امام باقر علیه‌السّلام نیز ذیل آیه نقل شده که مقصود از مردی که بخل ورزیده و دروغ گفته ثعلبه است.
به روایتی آیه ۱۰۷ توبه
در شان ۱۲ تن از
انصار، از جمله ثعلبه نازل شده است.
در این آیه خداوند ضمن بیان نیت شوم آن‌ها در ساختن مسجد ضرار، سازندگان آن را که بر پاکی
نیّت خود
سوگند یاد می‌کردند دروغگو می‌خواند: «والَّذینَ اتَّخَذوا مَسجِدًا ضِرارًا وکُفرًا وتَفریقـًا بَینَ المُؤمِنینَ واِرصادًا لِمَن حارَبَ اللّهَ ورَسولَهُ مِن قَبلُ ولَیَحلِفُنَّ اِن اَرَدنا اِلاَّ الحُسنی واللّهُ یَشهَدُ اِنَّهُم لَکـذِبون»
قرطبی شان نزول آیه ۶۵
نساء را با اختلافی مرتبط می‌داند که میان
زبیر و یکی از انصار بر سر آبیاری پیش آمد و به پیامبر مراجعه کردند. بنابر یکی از روایات، آن فرد انصاری ثعلبة بن حاطب بود:
«فَلا و رَبِّکَ لا یُؤمِنونَ حَتّی یُحَکِّموکَ فیما شَجَرَ بَینَهُم ثُمَّ لا یَجِدوا فی اَنفُسِهِم حَرَجـًا مِمّا قَضَیتَ ویُسَلِّموا تَسلیمـا؛ ولی چنین نیست؛ به پروردگارت سوگند که آن‌ها
مؤمن نخواهند بود، مگر اینکه در اختلافات خود تو را به داوری بطلبند و پس از داوری تو در دل احساس ناراحتی نکنند و کاملاً تسلیم باشند».
اسباب النزول، الواحدی (م. ۴۶۸
ق.)؛ به کوشش ایمن صالح، قاهرة، دارالحدیث؛ الاستیعاب، ابن عبدالبر (م. ۴۶۳
ق.)؛ به کوشش علی محمد و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵
ق؛ اسد الغابه، ابن اثیر علی بن محمد الجزری (م. ۶۳۰
ق.)؛ به کوشش علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵
ق؛ تاریخ الامم والملوک، الطبری (م. ۳۱۰
ق.)؛ بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۷
ق؛ تفسیر القمی، القمی (م. ۳۰۷
ق.)؛ به کوشش الجزایری، لبنان، دارالسرور، ۱۴۱۱
ق؛ جامع البیان، الطبری (م. ۳۱۰
ق.)؛ به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵
ق؛ الجامع لاحکام القرآن، القرطبی (م. ۶۷۱
ق.)؛ بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۷
ق؛ سبل الهدی، محمد بن یوسف الصالحی (م.
۹۴۲ ق.)؛ به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۴
ق؛ السیرة النبویه، ابن هشام (م. ۸-۲۱۳
ق.)؛ به کوشش مصطفی السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه؛ الطبقات الکبری، ابن سعد (م. ۲۳۰
ق.)؛ به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۸
ق؛ مجمع البیان، الطبرسی (م. ۵۴۸
ق.)؛ بیروت، دار المعرفة، ۱۴۰۶
ق؛ المحبّر، ابن حبیب (م. ۲۴۵
ق.)؛ به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دارالآفاق الجدیده؛ المغازی، الواقدی (م. ۲۰۷
ق.)؛ به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹
ق.
دائرةالمعارف قرآن کریم بر گرفته از مقاله «ثعلبة بن حاطب انصاری».
