تیر (ماه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تیر، نام چهارمین ماه
سال در تقویمهای مختلف ایرانی از جمله تقویم فعلی، نیز نام سیزدهمین
روز هر ماه در پاره‌ای از دیگر تقویمهای رایج
ایران می‌باشد.
این واژه از واژه اوستایی taria §tis مشتق شده
و برای آن حالتهای ریشه شناختی و نیز معانی متعددی فرض شده است
تلفظ واژه تیر در زبان پهلوی
و برخی دیگر از زبانهای ایرانی میانه
همان صورت امروزین آن است.
در بعضی منابع اسلامی
تیر همان
سیاره عطارد دانسته شده است. فرض یکی بودن تیشتر و
عطارد بویژه با افسانه‌هایی که
ابوریحان بیرونی درباره یکی بودن تیر و
عطارد ذکر کرده است،
تقویت می‌شود؛ اما مشخصات نجومی تیشتر که در نوشته‌های پهلوی به عنوان درخشانترین ستاره‌ای که در ایران مشاهده می‌شده
از آن یاد شده است، با
عطارد تطبیق نمی‌کند.
بسیاری از پژوهشگران، تیشتر را روشنترین ستاره آسمان، یعنی شِعرای یمانی دانسته‌اند.
از دیگر سو، افرادی چون پورداود
و مکنزی
اصولاً مخالف یکی دانستن تیر با تیشتر بوده‌اند. اگرچه امروزه تیر به عنوان یکی از اسامی
عطارد به کار می‌رود (
عطارد)، اما درباره درستی
اطلاق نام تیر به این
سیاره، یا به شعرای یمانی نمی‌توان بصراحت اظهار نظر کرد.
قدیمترین اشاره به نام ماههای ایرانی و نام روزهای ماه، گذشته از
اوستا و متون پهلوی که از یک سو تاریخ دقیق نگارش آنها روشن نیست و از سوی دیگر از الحاقات مصون نبوده‌اند
به عنوان دو رکن از چهار رکن تاریخ گذاری (تقویم)، بر روی سفال شکسته‌های خُمخانه شاهی در شهر نَسا متعلق به اوایل دوره اشکانیان آمده است
بر روی پوستنبشته شماره سه اورامان نیز که متعلق به همان دوره اما متأخرتر از اسناد شهر نساست، بنا بر قرائت کاولی
و سایس
و اونوالا
نام ماه اورتات (هئوروتات/
خرداد) ضبط شده است که حاکی از رواج نامهای ایرانی ماهها و روزها ــ و احتمالاً تیر ــ در دوره اشکانیان است. در بندهش
تیر چهارمین ماه
سال و نخستین ماه
فصل تابستان ذکر شده است.
رواج دو گونه گاه شماری زردشتی (یکی بدون اِعمال کبیسه در سال و دیگری با اعمال کبیسه یک ماهه در هر ۱۲۰ سال برای بازگرداندن فصول به موضع واقعی آنها) در دوره تاریخی طولانی در ایران پیش از
اسلام، باعث بروز تشتت در ثبت موضع ماه تیر در
بسیاری از متون متعلق به ایران پیش از اسلام و نیز آثار مورخان اسلامی شده است. در دوره اشکانی مقارن با سومین دوره اعمال کبیسه یک ماهه در ۱۲۰ سال (از ۱۳۷ تا ۱۸ پیش از مبدأ گاه شماری مسیحی)
اردیبهشت در تقویم زردشتی وَهیژَکی (کبیسه دار) با ماه تیر در تقویم عرفی (بدون کبیسه) مقارن بوده است.
در ۴۶۱ میلادی برای جلوگیری از عدم اعمال یک ماه کبیسه در سالهای پس از آن، دو ماه یکجا ــ یک ماه در موعد مقرر و یک ماه برای اعمال کبیسه در ۱۲۰ سال بعد ــ در گاه شماری وهیژکی، کبیسه اعمال شده است.
پس از این اِعمال کبیسه، تیر در گاه شماری وهیژکی با اسفند درگاه شماری عرفی مقارن بوده و
نوروز، نخستین روز
فروردین، درگاه شماری و هیژکی مقارن با یکم آذر در گاه شماری عرفی بوده است.
این، همان موضع ماههای گاه شماری وهیژکی است که در بندهش
و دینکرد
و
بسیاری از آثار منجمان و مورخان اسلامی،
برای موضع فصلی ماههای ایرانی نقل شده است.
با ورود اسلام به
ایران گاه شماری جدیدی با عنوان گاه شماری یزدگردی وضع گردید. نخستین روز (مبدأ) این گاه شماری مطابق با ۱۶ ژوئن ۶۳۲ پس از مبدأ گاه شماری مسیحی و ۱۷۱ سال پس از برقراری دو ماه کبیسه (کبیسه مضاعف) نخستین روز گاه شماری یزدگردی مقارن با ۲۶ خرداد ماه بنا به گاه شماری امروزی ایران و بنابراین، نخستین روز تیرماه یزدگردی مقارن با ۱۴ سپتامبر و ۲۴ شهریور ماه در گاه شماری امروزی ایران، در آستانه فصل پاییز قرار داشته است. به علت این تقارن، به رغم آن‌که در برخی از منابع تیر را نخستین ماه تابستان دانسته‌اند، بعضی منجمان، مورخان و شعرای ایرانی تا
قرن پنجم از تیر به عنوان ماه پاییزی نیز یاد کرده‌اند.
با اصلاح گاه شماری در ۴۷۱ و ایجاد گاه شماری جلالی (تقویم)، به
علت حذف هجده روز از فروردین یزدگردی برای برابر شدن اول فروردین با نوروز و تحویل آفتاب به برج حمل
و
ضرورت ایجاد تمایز بین ماههای نو پدید با ماههای وهیژکی و
سایر ماهها در گاه شماریهای رایج در ایران، پس از حذف این هجده روز، نامهای جدیدی برای ماههای سال و نیز روزهای ماه وضع گردید
و ماه تیر را روزافزون و سیزدهمین روز آن را تیغ زن نامیدند.
در گاه شماری رایج در ایران در دوره ساسانی (گاه شماری زردشتی) هم زمان شدن نام ماه با نام روز ماه
مقدّس شمرده می‌شد و برابر همین تقارن، در ماه تیر، جشن مهم تیرگان برپا می‌شد.
این
روز را با نیایش تیشتر، آورنده
آب،
پاشیدن آب به یکدیگر و پذیرایی با میوه و آجیل و گندم پخته و میوه کال و تقدیم هدایا جشن می‌گرفتند.
بعضی از مراسم تیرگان، مانند به باد دادن ریسمان نازکی از
ابریشم هفت رنگ یا بستن نوارهای نازک بر مچ
دست و
پا، تا بیست ودوم ماه به طول می‌انجامید.
از یازدهم تا پانزدهم تیر مصادف با روزهای جشن دومین گاهنبار است
که به اعتقاد زردشتیان خداوند در این گاه آب را آفریده است.
افسانه های فراوانی در باره دلیل برگزاری تیرگان در آثار قدما آمده است
که در همه آنها آب و
زمین دو موضوع اصلی هستند، اما به تقارن تیرگان با روزهای جشن دومین گاهنبار و جشن آفرینش آب کمتر توجه شده است.
اگر چه مراسم آب بازی و
غسل و
اعتقاد به
جنگ تیشتر با اپوش، دیو خشکسالی،
با افسانه کیخسرو و بیژن و کم آبی و سپس بارانی که هر قطره آن به بزرگی تشتی بود
ارتباط داده شده است، ولی با جشن پایان
خلقت آب در پایان گاهنبار دوم سازگارتر است.
امروزه در مازندران تیرگان در شب سیزدهم تیر و سپس در روز سیزدهم تیر در گاه شماری محلی به نام نوروز طبری
جشن گرفته می‌شود و تیر در گاه شماری محلی آن‌جا مقارن با آبان در گاه شماری رسمی ایران است. این همان تفاوتی است که پس از اِعمال کبیسه مضاعف در ۴۶۱ و سپس در ۶۳۲ میلادی (مبدأ گاه شماری یزدگردی) به وجود آمده است.
در
احکام نجوم، تیر ماه (مقارن با برج سرطان یا خرچنگ) از جمله برجهای شمالی، آبی، مادّه و شبی (در مقابل روزی؛
و همچنین مستقیم الطلوع (در مقابل معوج الطلوع) بر شمرده می‌شد، کدخدای این برج به روز، زهره و به شب، مریخ و ماه شریک این دو است اما ستاره شناسان در این مورد اتفاق نظر ندارند.
در گاه شماری هجری شمسی، که از ۱۳۰۴ ش در ایران گاه شماری رسمی شده است (تقویم)، تیر چهارمین ماه سال و طول آن ۳۱ روز تعیین گردیده است. در این گاه شماری، با به کار بردن قاعده‌ای که دست اندرکاران اصلاح گاه شماری در دوران ملکشاه سلجوقی (۴۶۵ـ ۴۸۵) تدوین نمودند،
موضع تیر به عنوان نخستین ماه تابستان و مقارن توقف خورشید در برج سرطان تثبیت شده است
(۱) اردشیر آذرگشسب، آئین برگزاری جشنهای ایران باستان، تهران (۱۳۴۹ ش).
(۲) ابوریحان بیرونی، الا´ثارالباقیه عن القرون الخالیه، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
(۳) ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعه التنجیم، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۴) اوستا، یشت ها، گزارش پورداود، چاپ بهرام فره وشی، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۵) جهانگیر اوشیدری، دانشنامه مزدیسنا: واژه نامه توضیحی آئین زرتشت، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۶) مهرداد بهار، پژوهشی در اساطیر ایران، ج ۱، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۷) عبدالعلی بن محمد بیرجندی، شرح زیج جدید سلطانی، نسخه خطی کتابخانه دیوان هند، ش ۲۲۳۷.
(۸) حسن تقی زاده، گاهشماری در ایران قدیم، تهران ۱۳۱۶ ش.
(۹) دهخدا.
(۱۰) محمود روح الامینی، آیین‌ها و جشن های کهن در ایران امروز: نگرش و پژوهشی مردم شناختی، تهران ۱۳۷۶ ش.
(۱۱) عبدالحسین زرین کوب، تاریخ مردم ایران: کشمکش با قدرتها، ج ۱، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۱۲) محمدبن ابی عبدالله سنجر کمالی، زیج اشرفی، نسخه خطی کتابخانه ملی پاریس، ش ۱۴۸۸ sp.
(۱۳) محمدبن ایوب طبری، زیج مفرد، نسخه خطی کتابخانه دانشگاه کیمبریج، ش (۱۰) Browne O۱، نسخه عکسی کتابخانه بنیاد دایره المعارف اسلامی.
(۱۴) رضا عبداللهی، تاریخ تاریخ در ایران، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۱۵) عصمت عرب گلپایگانی، اساطیر ایران باستان: جنگی از اسطوره‌ها و اعتقادات در ایران باستان، تهران ۱۳۷۶ ش.
(۱۶) آرتور امانوئل کریستن سن، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه غلامرضا رشید یاسمی، تهران ۱۳۵۱ ش.
(۱۷) عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۸) مظفربن محمدقاسم گنابادی، شرح بیست باب ملامظفر (در باره رساله بیست باب در معرفت تقویم اثر عبدالعلی بن محمد بیرجندی)، چاپ سنگی (بی جا) ۱۲۷۶.
(۱۹) مسعودی.
(۲۰) دیوید نیل مکنزی، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران ۱۳۷۳ ش.
(۲۱) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، زیج ایلخانی، نسخه خطی کتابخانه دانشگاه کیمبریج، ش Browne O۲ (۷)، نسخه عکسی کتابخانه بنیاد دایره المعارف اسلامی.
(۲۲) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، سی فصل در معرفت تقویم، چاپ سنگی تهران ۱۳۳۰.
(۲۳) هاشم بن نورالدین، کتاب خلاصه هاشمی، چاپ سنگی بمبئی ۱۳۱۳.
(۲۴) جان راسل هینلز، شناخت اساطیر ایران، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۲۵) Bundahishn، Bahman Yasht، Shayast la Shayast، tr W West، ed Max Mدller، in The Sacred books of the East، Vol۵، Pt۱، Oxford ۱۸۸۵.
(۲۶) Bundahishn= Zand- a ¦ka ¦s ¦h: Iranian or Greater Bundahis §n، ed and tr B T Anklesaria، Bombay ۱۹۵۶.
(۲۷) A Cowley، "The Pahlavi document from Avroman"، Journal of the Royal Asiatic Society، (۱۹۱۹).
(۲۸) De ¦nkard، tr and ed D M Madan، Bombay ۱۹۱۱.
(۲۹) I M Dyakonov and V A Livshits، "Parfyanskoe Tsarskoe khozyaisstvo v Nise" (مخزن شاهی پارتها در نسا)، Vestnik drevney istorii، vol ۷۲ (۱۹۶۰).
(۳۰) M P Khareghat، "The identity of some heavenly bodies mentioned in the old Iranian writings"، in Sir Jamsetjee Jejeebhoy madressa jubilee memorial volume، ed JJ Modi، Bombay ۱۹۱۴.
(۳۱) Antonio Panaino، Tis §trya، pt۲: The Iranian myth of the star Sirius، Rome ۱۹۹۵.
(۳۲) AH Sayce، "Two notes on Hellenic Asia"، Journal of Hellenic studies، vol۳۹ (۱۹۱۹).
(۳۳) J M Unvala، "On the three parchments from Avroman in Kurdistan"، Bulletin of the school of Oriental and African studies، vol ۱ (۱۹۱۸-۱۹۲۰).
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تیرماه»، شماره۴۱۴۹.
