تیاذوق
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تیاذوق، پزشک مخصوص
حَجّاج بن یوسف ثقفی (۴۵-۹۵) حاکم اموی
عراق بود. وی از نخستین نویسندگان آثار پزشکی در دورۀ اسلامی است. از زندگانی تیاذوق اطلاعات کافی موجود نیست و منابع کهن تنها به گزارش پزشکی او برای حجاج بن یوسف یاد کرده‌اند. برخی نیز به سخنان پندآموز یا اندرزهای پزشکی او بسنده کرده‌اند.
تشخیص هویت تیاذوق به سبب اشتباهاتی که در املای نام او روی داده دشوار است. ظاهرا شکل‌های مختلفی برای نام وی ضبط کرده‌اند، از جمله، «تیادوق»
ابن ندیم، (متوفی ۳۸۵)
«ثیاذوق»
و «تَیاذُق»،
صورت‌هایی معرّبِ از تئودوکوس است.
اولمان تیاذوق را صورتی احتمالی از تئودوخوس دانسته است.
قِفْطی (متوفی ۶۴۶)
دو پزشک به نام‌های «تیاذوق» و «ثاذون» را ذکر کرده که در خدمت حجّاج بن یوسف بودند و در‌باره ثاذون نوشته که روزی حجّاج از او سؤال کرد که داروی ترک گِل‌خواری چیست، او پاسخ داد: «اراده‌ای چون اراده تو، ای امیر» و حجّاج گِلی را که در دست داشت به زمین انداخت و دیگر هرگز گِل نخورد.
ابن ابی اصَیْبِعه (متوفی ۶۶۸)
همین حکایت را عیناً برای تیاذوق نقل کرده است.
ابن عِبْری (۶۲۳ـ ۶۸۵)
نیز، احتمالاً به تأسی از قفطی، از دو تن به نام «تیاذوق» و «ثاودون» یاد کرده که هر دو پزشک حجّاج بودند اما لوکلر
آوردن چند شرح حال مشابه تحت نام‌های مختلف را در
تاریخ الحکماء قفطی مسبوق به سابقه دانسته (در این مورد اریباسیوس را شاهد آورده) و نتیجه گرفته که ما تنها با یک پزشک و آن هم تئودوکوس مواجهیم.
از زندگانی ثیاذوق آگاهی چندانی در دست نیست و منابع کهن تنها به گزارش پزشکی او برای حجاج بن یوسف (ه م) یاد کردند. برخی نیز سخنان پندآموز یا اندرزهای پزشکی او بسنده کرده‌اند؛
ولی سخنانی از این دست را به دیگر نامداران نیز نسبت داده‌اند.
شاید همین امر و نیز ضبط نام او به اشکال گوناگون،
موجب شده است تا قفطی
و به پیروی از او
افزون بر تیاذوق، به حضور پزشکی دیگر به نام ثاذون یا ثاودون، نزد حجاج اشاره کند،
در حالی که ابن ابی اصیبعه به رغم آگاهی از نظر قفطی،
روایات مربوط به این دو نام را تنها به تیاذوق نسبت داده است.
پژوهشگران تنها با تکیه بر این فرض که تیاذوق، باید معرب تئودوکوس (Theodokos) باشد، او را یونانی‌تبار و احیاناً مسیحی برشمرده‌اند.
اما سخن ابن ندیم که تیاذوق را هم در شمار پزشکان پادشاه ایران و هم پزشک حجاج یاد کرده است،
و استنباط
ابن جوزی که این پادشاه را
خسروپرویز دانسته، و در نتیجه سن تیاذوق را هنگام پیوستن به حجاج ۱۳۰ سال تخمین زده است،
درست نمی‌نماید. برای انعکاس این سخنان در برخی از نوشته‌های متأخر، نک:
که او را با
تیادورس (سدۀ ۴م) مذکور در کتاب ابن ندیم،
و کتاب سارتن،
خلط کرده‌اند.
بیشتر مؤلفان دوره اسلامی
تیاذوق را از پزشکان مبرِّز و مشهور دوره اموی ذکر کرده‌اند که شاگردان بزرگی مانند
فُرات بن شَحْناثا، طبیب
عیسی بن موسی عباسی (متوفی ۱۶۷)، ولیعهد دوران حکومت
منصور (۱۳۶-۱۵۸)، تربیت کرد.
آثاری چند به تیاذوق منسوب است که اغلب برجای نمانده است و معلوم نیست که در اصل به چه زبانی نوشته شده‌اند؛ ولی باید آن‌ها را در زمرۀ نخستین آثار پزشکی دورۀ اسلامی برشمرد.
سزگین چهار اثر را که معلوم نیست در اصل به یونانی بوده یا عربی، برای تیاذوق ذکر کرده است.
۱)
الکناش یا کناش کبیر، که تیاذوق آن را برای پسرش نوشته است.
احتمالاً ارجاعات
رازی به تیاذوق
به نقل از این کتاب است.
۲) مثنوی یا قصیدة یا
قواعد فی حفظ الصحة که اولمان
انتساب آن را به تیاذوق نادرست دانسته است.
۳) کتاب أبدال الادویه و کیفیه دَقِّها و ایقاعها و إذابتها و شی ء من تفسیر اسماء الادویه (در باره تهیه داروها و بَدَلهای داروها)؛
که شاید
ابن جزار و
ابن سمجون در نقل آراء تیاذوق دربارۀ بدل داروها، از آن بهره برده باشند.
۴)
الفصول فی الطبّ، که ظاهراً خلاصه‌ای از الکنّاش وی بوده است.
از این آثار چیزی باقی نمانده، اما برخی از حکیمان دوره اسلامی در آثار خود از تیاذوق نقل قول کرده اند. قدیم‌ترین مؤلفی که او را یاد کرده،
عبداللّه بن مُسلم بن قُتَیبَه دینوری (متوفی ۲۷۶) است که بی ذکر نام کتاب، چند توصیه بهداشتی او به حجّاج بن یوسف را در کتاب
عُیون الاخبار آورده است، مانند اینکه «فقط گوشت حیوانات جوان را که خوب پخته شده باشد، بخور»؛ «پس از ناهار بخواب و پس از شام راه برو، حتی صد قدم».
تیاذوق علاوه بر توصیه های بهداشتی، دستورهایی نیز برای درمان بعضی بیماریها داده، که رازی آن‌ها را در بعضی مجلدات الحاوی نقل کرده است.
تیاذوق عقاید و آرای بهداشتی خود را در ده دستور برای حجّاج خلاصه کرده، از جمله: «تا گرسنه نشده‌ای غذا نخور؛ تا وقتی که هنوز غذایی در معده باقی است، چیزی نخور؛ از خوردن چیزهایی که دندان‌ها نمی‌توانند آن‌ها را خُرد کنند بپرهیز؛ پس از غذا بلافاصله چیزی ننوش؛ یک روز در میان استحمام کن؛ ادرار خود را نگه ندار حتی اگر سواره باشی؛ بر مقدار خون در بدن بیفزای؛ با شکم خالی آب سرد ننوش؛ قبل از خواب قضای حاجت کن.»
تیاذوق پس از ۹۰ سال زندگی در واسط درگذشت.
او شاگردانی برجسته تربیت کرد که از آن میان
فرات بن شحناثا، پزشک
یهودی تا زمان منصور عباسی زنده بود.
تیاذوق در تشخیص بیماری از روی نبض، خویشتن را پیرو آموزه‌های
ارخیجانس (نیمۀ نخست سدۀ ۱م) می‌دانست.
توجه پزشکان و داروشناسان معتبر به اقوال او نشان از زبردستی وی دارد.
(۱) ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون‌الانباء، محقق: الدكتور نزار رضا، دار مكتبة الحياة، بيروت.
(۲) ابن بطلان، مختار، تقویم الصحة، ترجمۀ کهن فارسی، به کوشش غلامحسین یوسفی، تهران، ۱۳۵۰ش.
(۳) ابن بیطار، عبدالله، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، بولاق، ۱۲۹۱ق، ۱۸۷۴م.
(۴) ابن جزار، احمد، الاعتماد فی الادویة المفردة، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۰۵ق، ۱۹۸۵م.
(۵) ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفیٰ عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۹۹۲م.
(۶) ابن سمجون، حامد، جامع الادویة المفردة، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۱۲ق، ۱۹۹۲م.
(۷) ابن عبدربه، احمد، العقد الفرید، دار الكتب العلمية.
(۸) ابن عبری، غریغوریوس، تاریخ مختصر الدول.
(۹) ابن قتیبه، عبدالله، عیون الاخبار، قاهره، ۱۳۴۸ق، ۱۹۳۰م و بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۸.
(۱۰) ابن کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۱۵ق، ۱۹۹۴م.
(۱۱) ابن ندیم، الفهرست، محقق: إبراهيم رمضان، دارالمعرفة، بيروت، الطبعة الثانية، ۱۴۱۷ق، ۱۹۹۷م.
(۱۲) ابو سعید بن بختیشوع، عبیدالله، رسالة فی الطب و الاحداث النفسانیة، به کوشش فلیکس کلاین فرانکه، بیروت، دارالمشرق.
(۱۳) ابو طالب مکی، محمد، قوت القلوب، به کوشش محمود ابراهیم محمد رضوانی، قاهره، ۱۴۲۲ق، ۲۰۰۱م.
(۱۴) بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش سهیل ذکار و ریاض زرکلی، بیروت، ۱۴۱۷ق.
(۱۵) ثابت بن قره، الذخیرة، به کوشش ماکس مایرهوف، قاهره، ۱۹۲۸م.
(۱۶) ثعالبی، عبدالله، ثمار القلوب، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق، ۱۹۶۵م.
(۱۷) ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام (حوادث و وفیات ۸۱-۱۰۰ق)، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۱ق، ۱۹۹۰م.
(۱۸) رازی، محمد ابن زکریا، الحاوی، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۹ق، ۱۹۶۱م و ۱۳۷۴ـ۱۳۹۰/ ۱۹۵۵ـ۱۹۷۱.
(۱۹) زهیربابا، محمد، من مؤلفات ابن سینا الطبیة، دمشق، ۱۴۰۴ق، ۱۹۸۴م.
(۲۰) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، محقق: أحمد الأرناؤوط و تركی مصطفى، دار إحياء التراث، بيروت، ۱۴۲۰ق، ۲۰۰۰م.
(۲۱) قفطی، علی، تاریخ الحکماء، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، ۱۹۰۳م.
(۲۲) Browne, EG, Arabian Medicine, Cambridge, ۱۹۶۲.
(۲۳) Elgood, C, A Medical History of Persia and the Eastern Caliphate, Cambridge, ۱۹۵۱.
(۲۴) GAL، S.
(۲۵) GAS.
(۲۶) Klein-Franke, F, Vorlesungen über die Medizin im Islam, Wiesbaden, ۱۹۸۲.
(۲۷) Leclerc, L, Histoire de la médecine arabe, Paris, ۱۸۷۶.
(۲۸) Meyerhof, M,» Mediaeval Jewish Physician in the Near East from Arabic Sources «, ISIS, London, ۱۹۳۸, vol ۲۸.
(۲۹) Pertsch, W, Die Handschriften, Verzeichnisse der königlichen Bibliothek zu Berlin, ۱۸۸۸.
(۳۰) Sarton, G, Introduction to the History of Science, Baltimore, ۱۹۳۱.
(۳۱) .Ullmann, M, Die Medizin im Islam, Leiden, ۱۹۷۰
Vajda, G, Index Général des mamuscrits arabes Musulmans de la Bibliothèque national de Paris, Paris, ۱۹۵۳. (۳۲)
(۳۳) Wüstenfeld, F, Geschichte der arabischen Ärzte und Naturforscher, New York, ۱۹۷۸.
(۳۴) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , vol.۳: Medizin, Pharmazie, Zoologie, Tierheilkunde bis ca. ۴۳۰ H, Leiden ۱۹۷۰.
•
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تیاذق»، شماره۶۲۲۶. •
بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله «تیاذق»، شماره۴۱۴۱.
