تولیت آستان قدس رضوی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
از چگونگی تولیت و تشکیلات اداری
آستان قدس رضوی در ادوار پیش از
طهماسب اول صفوی (۹۲۰-۹۸۴ق/۱۵۱۴-۱۵۷۶م) اطلاعات چندانی در دست نیست. از برخی قراین و آثار برمی‌آید که حرم مطهر از قدیم خادمان و مباشرانی داشته است. همچنین
اربلی (د ۶۸۳ق/۱۲۸۴م) در
کشف الغمه از زنی یاد می‌کند که در روزگار
سامانیان مباشرت بقعه مبارکه را برعهده داشته است. بعد از طهماسب اول صفوی در دوره‌های متعدد اشخاص و تشکیلات متعددی مسئولیت تولیت آستان قدس رضوی را برعهده گرفته‌اند.
پیش از روزگار صفوی، اداره بقعه رضوی برعهده نقیبان که بیش‌تر از سادات و علما بوده‌اند، قرار داشته است.
خواندمیر از «سادات عظام و نقباء کرام روضه مقدسه رضویّه» سخن می‌گوید و نام چند تن از آنان را برمی‌شمارد. اولین کسی که به عنوان نقیب
مشهد از او یاد شده، میرزا بَدرالدین نقیب (قرن ۸ق/۱۴م) معاصر
سلطان محمد خدابنده (اُولْجایْتو) است که شهر مشهد را از تعرض و دستبرد «یَساوَر» محفوظ داشت.
در ایام
شاهرخ تیموری نیز نقیب مشهد، علاءالدوله علی حمیدی علوی مشهدی رضوی نام داشت که
گوهرشاد در
وقف‌نامه خود، تولیت بقاع متبرکه و
اوقاف مذکوره مسجد گوهرشاد را به او واگذاشت. اداره آستان قدس به وسیله نقیبان تا تصرف مشهد توسط طهماسب صفوی ادامه داشت. پس از آن شاه‌طهماسب با
وقف املاکی بر آستان قدس، متولی خاصی غیر از نقیبان از جانب خود معین کرد. نخستین نایل‌التولیه آستان قدس در ایام وی، امیرابوالولی پسر میرشاه محمود انجوی شیرازی «سیدِ فاضلِ فقیهِ متعصبِ در
تشیع» بود.
در روزگار
صفویان گاه دو تن به نیابت تولیت منصوب می‌شدند. متصدیان جزء در دستگاه اداری آستان قدس در آن ایام عبارت بودند از تنی چند خادم، فراش و قاری که به ترتیب تحت ریاست خادم‌باشی، سرکشیک و صدرالحُفّاظ انجام وظیفه می‌کردند. عده‌ای نیز به عنوان متصدیان دفتری و مباشران املاک، به کار مشغول بودند. خادمان و کارکنان آستان قدس دارای مقرری بودند و هر سال مبلغی نقد و مقداری غله از محل درآمد
موقوفات دریافت می‌کردند.
در روزگار
نادرشاه که
موقوفات آستانه یک چند ضبط شد، فقط آنچه زائران به داخل
ضریح می‌ریختند به خادمان داده می‌شد و تعداد خدام نیز از ۵ تن به ۳ تن کاهش یافت. در طومارِ علیشاهی مراتب و وظایف متولی و کارکنان اعم از ناظر، سرکشیک، کلیددار، مهردار، مدرس، خادم‌باشی، نایب‌الزیاره، صدرالحّفّاظ، امام، خطیب، واعظ و دیگران آمده است. در مورد «
اخراجات»
موقوفات آستانه نیز فرمان‌های جامعی اعم از تأمین روشنایی، اطعام فقرا، معالجه بیماران، نظارت و مرمت ابنیه و حقوق کارکنان به تفصیل صادر شده است. محاسبات مالی آستان قدس که به شیوه محاسبات دیوانی قدیم یعنی
سیاق‌نویسی بوده است. تا اواسط
دوره قاجاریان به همین روش، در پایان هرسال صورت جامعی از درآمد و هزینه یک‌ساله به وسیله مستوفیان با
ذکر جزئیات تنظیم می‌شد و به امضاء و مهر نایب‌التولیه وقت می‌رسید.
از اواسط
دوره قاجاریان به علت خرید و فروش منصب نیابت تولیت و فساد متولیان، اداره آستان قدس دچار اختلال شد و رشته کار‌ها از هم گسیخت تا جایی که پاره‌ای از املاک کشاورزی و مستغلات آستانه را تصرف کردند و به تملک خود درآوردند. در ۱۳۰۵ش آیین‌نامه‌ای برای اداره آستان قدس وضع گردید که تا ۱۳۲۸ش نافذ بود.
در این سال آیین‌نامه جدیدی در ۹ فصل و ۷۶ ماده تدوین شد و در ۱۳۴۰ش ۲ ماده به آن الحاق گشت. در ۱۳۵۴ش، کارکنان آستانه مشمول طرح طبقه‌بندی مشاغل شدند و هرکدام در گروه مناسب جای گرفتند. با این اقدام، هر نوع ترفیع و انتقال و استخدام، بر اساس ضوابط و مقررات مدون انجام می‌شود. در همین سال آیین‌نامه‌های اداری و مالی جدیدی برای آستان قدس تدوین شد و امور اداری آستانه بر اساس آیین‌نامه‌های مزبور به جریان افتاد.
دانشنامه بزرگ اسلامی، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «آستان قدس رضوی»، ج۱، ص۱۹۹.
