توقات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
توقات (به ترکی توکات)، نام شهری در شمال
ترکیه می‌باشد. این شهر با ۱۵۴، ۱۳۳ تن جمعیت (۱۳۸۵ش/۲۰۰۶م) مرکز استانی به همین نام، در شمال آناتولی مرکزی در قسمت درونی بخش میانی منطقه دریای سیاه واقع است.
یشیل ایرماق و کلکیت چای از رودهایی هستند که در این استان جریان دارند
آب و هوای توقات تحت تأثیر آب و هوای منطقه دریای سیاه و آناتولی مرکزی است
دیرینگی زندگی انسان در این منطقه به عصر مس و سپس به عصر مفرغ (هزاره ۳ق‌م) بازمی‌گردد.
در کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه باستانی
مشهد هیوک واقع در ناحیه توقات، آثار شهری مهم متعلق به هزاره ۲ق‌م در مرزهای شمالی پادشاهی «حتّی» به دست آمده است
و تاریخ آن با تاریخ فریگیایی‌ها، کیمریان، مادها و هخامنشیان پیوستگی داشته است.
در دوره پادشاهی پنتوس شهر کومانا پونتیکای باستان که امروزه ویرانه‌های آن در نزدیکی روستای گومنک (Gümenek) در ۹ کیلومتری شمال شرقی توقات واقع است، از شهرهای مهم آن پادشاهی به شمار می‌رفت و دژ و استحکامات سوق‌الجیشی
دازی مون در آن برپا بود. این شهر در ۶۶ ق‌م به تصرف امپراتوری روم درآمد
توقات به سبب واقع شدن بر سر راه‌های ارتباطی
آناتولی در
قرون وسطی از نظر سیاسی، اجتماعی و اقتصادی رو به توسعه نهاد
نام توقات در منابع بیزانسی ائودکسیاس (Eudoxias)، و در منابع ارمنی به صورت یودوکیا (Yevdokia) آمده است
که احتمالاً به سرزمین ارمنستان کوچک تعلق داشته است.
پس از جنگ ملازگرد (در ۴۶۴ق) ترکان سلجوقی به آسیای صغیر راه یافتند و این سرزمین در قلمرو
مسلمانان قرار گرفت و به پاس نقش مؤثر ملک دانشمند احمد غازی در فتح توقات حکومت این شهر به او واگذار شد
و نخستین مدرسه و مسجد را در آناتولی دانشمندیان در توقات و سیواس تأسیس کردند.
توقات بعد از حاکمیت دانشمندیان تحت سیطره
سلجوقیان (آناتولی) درآمد
و با قلعه مستحکم خود در مرتبه و موقعیت ممتازی قرار گرفت. بناهای این شهر افزایش یافت که برجسته‌ترین آن‌ها گوک مدرسه است که به عنوان یک مدرسه علوم دینی پایه‌گذاری شد و امروزه موزه‌ای است که یافته‌های باستان‌شناسی منطقه در آن نگهداری می‌شود.
از دیگر بناهای آن روزگار زاویه سنبل بابا و پل سنگی ۴ طاقی بر روی یشیل ایرماق است.
به نظر می‌رسد معین‌الدین سلیمان پروانه وزیر قدرتمند سلجوقیان در جنگ با ملک ظاهر بیبرس در آناتولی به توقات عقب‌نشینی کرده باشد
در ۱۳۶۰ش/۱۹۸۱م گنجینه‌ای شامل ۱۲۰ هزار سکه که به احتمال بسیار متعلق به معین‌الدین پروانه بوده است، در نزدیکی‌های توقات یافته شد.
شهر توقات در دوره ضعف سلجوقیان مستقیماً تحت اداره ایلخانیان درآمد.
حمدالله مستوفی در سدۀ ۸ ق بدون ذکر نام توقات، درآمد مالیات دیوانی (حقوق دیوانی) قومانات (کومانات) را به عنوان شهری کوچک ۱۴ هزار دینار آورده است.
ابوالفدا نیز در اواخر دوره حکومت ایلخانیان از توقات به عنوان شهری کوچک که دارای قلعه‌ای بوده، یاد کرده است.
پس از حاکمیت ایلخانیان، توقات ابتدا تحت حاکمیت امیر اردنه درآمد و سپس تحت اداره حکومت قاضی برهان‌الدین احمد، حاکم سیواس و اطراف آن، قرار گرفت
پس از مرگ قاضی برهان‌الدین احمد در ۸۰۰ ق/۱۳۹۸م توسط یلدرم بایزید (بایزید اول)، توقات به تصرف حکومت عثمانیان درآمد.
حاکمیت عثمانیان با ظهور امیرتیمور گورکانی در سیواس و اطراف آن، از جمله توقات، دچار انقطاع شد
، ولی در زمان سلطان محمد اول دوباره تحت سیطره عثمانیان درآمد.
توقات در تقسیمات اداری دوره سلطان محمد اول، جزو ایالتِ عثمانی «روم ایلی» (بعدها رومیه صغری) به شمار می‌آمد.
این شهر در دوره حکومت عثمانیان به‌طور چشم‌گیری توسعه یافت و در آن ساختمان‌هایی مانند مسجد حاجی عوض پاشا و حمزه بیک، مدرسه امیرحصار، آرامگاه خوروز اوغلو و حمام یورگوچ پاشا بنا گردید
به موجب دفترهای ثبت عثمانی در ۸۵۹ ق/۱۴۵۵م توقات ۴۸ محله مسلمان‌نشین و ۹ محله غیرمسلمان‌نشین داشت.
آبادانی و پیشرفت توقات در نیمه دوم سده ۹ق/۱۵م متوقف شد، زیرا این شهر در معرض رقابت عثمانیان و
آق قویونلوها قرار گرفت و در ۸۷۷ ق/۱۴۷۲م توسط پیر احمد و قاسم‌بیک به صورت دهشتناکی ویران شد.
در اوایل سده ۱۰ق/۱۶م توقات صحنه تبلیغات صفویان واقع شد. در ۹۲۰ق نورعلی روملو از نمایندگان شاه اسماعیل با سپاهی توقات را برای مدت کوتاهی به تصرف درآورد.
توقات در آن روزگار مرکز تجارتی مهمی به شمار می‌آمد و بر سر راه کاروان‌رو شرقی‌ـ غربی مهمی قرار داشت که
استانبول را به
ارزروم،
تبریز و دیگر نقاط ایران متصل می‌کرد. اولیا چلبی که در ۱۰۶۶ق/۱۶۵۶م توقات را دیده، از این شهر به عنوان شهری آبادان یاد کرده، و بازارهای آن را ستوده است.
در سدۀ ۱۳ق/۱۹م شهر دچار یک دوره افول شد که با زوال عمومی فعالیت تولیدی در
امپراتوری عثمانی ارتباط داشت و زمین لرزه سال ۱۲۴۰ق وضعیت آن را بدتر کرد.
توقات در ۱۲۸۱ق/۱۸۶۴م به موجب «نظامنامه ولایات»، شهرستانی وابسته به ولایت سیواس شد. در ۱۸۷۸م به صورت «متصرفی» (یعنی شامل چند شهر)، و در ۱۳۰۲ش/۱۹۲۳م به صورت ولایت درآمد.
(۱) آق‌سرایی محمود، مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار، به کوشش عثمان توران، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۲) ابن بی‌بی حسین، سلجوق‌نامه، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران، ۱۳۵۰ش.
(۳) ابوبکر طهرانی دیار بکریه، به کوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا، ۱۹۶۲م.
(۴) ابوالفدا تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م.
(۵) اولیا چلبی سیاحت‌نامه، استانبول، ۱۳۱۵ق/۱۸۹۷م.
(۶) حمدالله مستوفی نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م.
(۷) رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، به کوشش محمدروشن و مصطفی موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش.
(۸) رشیدالدین فضل‌الله، مکاتبات رشیدی، به کوشش محمدشفیع، لاهور، ۱۳۶۴ق/۱۹۴۵م.
(۹) قاضی احمد قمی، خلاصة التواریخ، به کوشش احسان اشراقی، تهران، ۱۳۵۹ش.
(۱۰) نقشه راهنمای ترکیه، گیتاشناسی، تهران، شم ۱۶۲.
(۱۱) یادداشتهای مؤلف.
(۱۲) Hewsen, RH, Armenia: A Historical Atlas, Chicago, ۲۰۰۱;
(۱۳) Özgüç, T, Maԫat höyük kazilari ve çevresindeki araԫtirmalar, Ankara, ۱۹۷۸.
(۱۴) Ramsay, WM, The Historical Geography of Asia Minor, Amsterdam, ۱۹۶۲.
(۱۵) Uzunçarԫılı، İH, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۷۲-۱۹۸۳.
(۱۶) The World Gazetteer, www world-gazetteercom.
(۱۷) YA.
(۱۹) EI۲؛
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «توقات»، شماره۶۱۸۳.
