تنگه هرمز
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تنگه هُرمز، تنگه ای در میان
خلیج فارس و
دریای عمان می باشد.
تنگه هرمز باریکه دریایی خمیده شکلی است که در منتهی الیه شرقی
خلیج فارس واقع شده است و فلات
ایران را از شبه جزیره
عربستان جدا می‌کند و آبهای خلیج فارس را به دریای عمان و
اقیانوس هند پیوند می‌دهد. این تنگه یک فرورفتگی از دوره سوم زمین شناسی است که ادامه رشته کوههای جنوبی ایران به شبه جزیره مُسَنْدَم را قطع می‌کند.
برای تعیین درازای تنگه هرمز معیار ویژه ای وجود ندارد؛ شاید بهترین معیار، مرز دریایی تعیین شده میان ایران و
عمان باشد. طول این خط مرزی ۱ر۲۰۲ کیلومتر (۸ر۱۲۴ مایل دریایی) است. طولانی ترین فاصله تنگه هرمز ۸۴ کیلومتر (از کرانه های
بندرعباس در شمال تا شمالی ترین نقطه کرانه های مسندم در جنوب)، کوتاهترین آن (میان جزیره ایرانی
لارَک در شمال و جزیره عمانیِ السلامه ــ که نام دیگر آن
قوئین بزرگ است ــ در جنوب) ۶ر۳۳ کیلومتر بر آورد شده است.
کف دریا در تنگه هرمز شیب نسبتاً تندی در جهت شمالی ـ جنوبی دارد. ژرفای پیش کرانه های شمالی بیش‌تر از چند متر نیست اما در نزدیکی کرانه های
مسندم در جنوب از نود متر افزونتر است
که ژرفترین نقطه خلیج فارس به شمار می‌آید. نیمه شرقی تنگه هرمز، بویژه در نزدیکی
دریای عرب ، بسیار ژرف است. ژرفای نسبتاً اندک آب تنگه در بخش شمالی و شیب کف دریا به سوی جنوب، سبب برقراری مسیرهای کشتیرانی تنگه از نزدیکی کرانه های عمان شده است. با به کارگیری نفتکشهای سنگین در دهه های اخیر، عبور و مرور این نفتکشها ــ که حجم عمده صادرات نفتی و بازرگانی بین المللی خلیج فارس را
انتقال می‌دهند ــ به ژرفترین بخش تنگه هرمز در نزدیکی کرانه های مسندم منحصر شد. تا ۱۳۵۸ش راه کشتیهای نفتکش در تنگه هرمز، از میان جزیره
قوئین کوچک و کرانه های صخره ای جزیره مسندم ــ که کوتاهترین راه است ــ می‌گذشت. در این سال، دولت عمان به «سازمان مشاوره دریایی بین المللی» (
ایمکو ) اعلام کرد که نمی‌تواند سلامت کشتیهایی را که از میان صخره های جزیره قوئین کوچک و صخره های جزیره مسندم عبور می‌کنند، تضمین کند و خواست تا مسیر کشتیرانیِ شمال جزیره السلامه تا مرزهای دریایی با ایران را به رسمیت بشناسد. از آن تاریخ دو مسیر دریایی برای عبور نفتکشها در شمال و جنوب و به موازات هم در میان جزایر قوئین (قوئین بزرگ و قوئین کوچک) و مرزهای ایران و عمان در نظر گرفته شد. گستره هریک از این دو مسیر ۸۵۲، ۱ متر (یک مایل دریایی) است که یک مایل دریایی حفاظتی نیز میان آن‌ها فاصله است. نفتکشهای خالی از مسیر شمالی به خلیج فارس وارد می‌شوند و نفتکشهای پُر برای عبور از خلیج فارس به دریای عمان از مسیرهای جنوبی که ژرفتر است، استفاده می‌کنند .
نام تنگه هرمز در نوشته های کهن دیده نمی‌شود. هنگام اقتدار
بریتانیا در خلیج فارس (۱۱۹۹ ش ـ ۱۳۴۹ش/ ۱۸۲۰ـ ۱۹۷۱) نام تنگه هرمز از جزیره
هرمز گرفته شد که مهمترین جزیره خلیج فارس به هنگام روی آوردن
استعمار اروپایی به منطقه بود.
در سالهای نخستین قرن دهم/ شانزدهم نیروهای پرتغالی به فرماندهی
آلفونسو آلبوکرک سراسر تنگه را در
اختیار گرفتند، جزیره هرمز را تسخیر و حاکم خودمختار هرمز را دست نشانده خود کردند. این دگرگونی بر اهمیت سیاسی و رونق اقتصادی تنگه و جزیره هرمز افزود و حاکمان آن در پناه پرتغالیها توانستند در بخش پهناوری از کرانه‌ها و جزیره های خلیج فارس نفوذ یابند.
در آغاز قرن دهم،
شاه اسماعیل اول صفوی در ایران حکومت مرکزی تشکیل داد که سرآغاز پایان بخشیدن به استعمار پرتغالیها در خلیج فارس بود.
شاه عباس بزرگ در ۱۰۳۰ با همکاری نیروی دریایی بریتانیا، پرتغالیها را در خلیج فارس شکست داد و آنان را در ۱۰۳۱ از جزیره هرمز بیرون راند.
به این ترتیب، جزیره و تنگه هرمز و سراسر خلیج فارس دوباره در اختیار ایران قرار گرفت.
در تنگه هرمز جزایر بسیاری وجود دارد که از جمله آنهاست:
۱) جزایر متعلق به ایران که مهمترین آن‌ها عبارت‌اند از: چهار جزیره بزرگ به نامهای هرمز و
لارک و
هنگام و
قشم ؛ تُنب بزرگ و
ابوموسی که در فاصله ای از تنگه هرمز، در خلیج فارس واقع‌اند و موقعیت سوق الجیشی ویژه ای در دهانه خلیج فارس دارند .
تنب کوچک هم در پشت
تنب بزرگ واقع شده و دارای اهمیت سیاسی است. ساکنان این جزایر، ایرانی و عرب اند.
۲) جزایر متعلق به عمان که شامل جزیره های کوچک و آبخَست و صخره های سر از آب بر آورده در پیش کرانه های جنوبی تنگه هرمز و آبهای ساحلی عمان است و مهمترین آن‌ها عبارت‌اند از:
جزیره السلامه ، قوئین کوچک، مسندم، الغَنَم و
الفیارین . السلامه بزرگترین و مهمترین جزیره عمان است و حدود چهار کیلومتر مربع وسعت دارد. در ۱۳۵۴ ش، کار ساخت پایگاه دریایی در جزیره الغنم آغاز گردید که گفته می‌شد برای استفاده مشترک ایران و عمان برنامه ریزی شده است اما در ۱۳۵۷ش (پس از پیروزی
انقلاب اسلامی ایران) ساخت آن متوقف شد .
در برخی از جزیره های عمانی افرادی از قبیله کُمازُرَه از کنفدراسیونِ شَیْحوی عمان شمالی زندگی می‌کنند که ایرانی تبار و در تابعیت دولت عمان اند .
از آنجا که هم کشورهای توسعه یافته و هم کشورهای در حال توسعه به صدور نفت از خلیج فارس وابسته‌اند و بیش از نیمی از نفت مورد نیاز جهان باید از تنگه هرمز بگذرد، امنیتِ تنگه هرمز اهمیت بین المللی دارد. پیش بینی می‌شود که با افزایش ظرفیت گسترده صدور
نفت و گاز از این تنگه، منطقه خلیج فارس همچنان بی رقیب بماند.
اهمیت سوق الجیشی تنگه هرمز سبب شد که عمان و ایران در ۱۳۵۳ ش/ ۱۹۷۴ قرارداد مرزی دریایی ببندند تا برای حفظ امنیت تنگه مشترکاً تلاش کنند اما عمان در ۱۳۵۸ ش/ ۱۹۷۹ برای حفظ امنیت راههای کشتیرانی تنگه هرمز درخواست همکاریهای بین المللی کرد و نیروهای غربی، بویژه یگانهای دریایی ایالات متحده امریکا، را تشویق کرد تا در این تنگه حضور یابند.
با توجه به این‌که تنگه هرمز در محدوده حاکمیت ایران و عمان است، تلاش یگانهای رزمی کشورهای دیگر برای حفظ امنیت در آنجا، جنبه ای مداخله جویانه به خود می‌گیرد و ممکن است به منبعِ ناامنی تبدیل شود، همچنانکه در جنگ
عراق با ایران اینگونه تهدیدهای امنیتی و تلاشهای مداخله جویانه صورت گرفت.
از آنجا که ایران بزرگترین و نیرومندترین کشور خلیج فارس است و بیشترین گستره جغرافیایی و مواضع حفاظتی را در این منطقه دارد، تنگه هرمز برای آن از اهمیت بسیار برخوردار است و در حقیقت دروازه ارتباطی ایران با جهان و منطقه شمرده می‌شود .
برخی از کشورهای عرب خلیج فارس، از جمله عراق و
کویت و عربستان سعودی، در پنجاه سال اخیر برای کاهش وابستگی خود به صادرات نفتی از راه تنگه هرمز، تلاش کردند تا با لوله های نفتی بخشهایی از نفت خود را از راههایی غیر از راه تنگه صادر کنند. این تلاش تا حدودی موفقیت آمیز بود ولی نتوانست از اهمیت سوق الجیشی تنگه هرمز و اهمیت نظارت ایران بر این تنگه بکاهد، بویژه آن‌که بسته شدن لوله های نفتی عراق ــ که از
ترکیه و
سوریه و عربستان سعودی عبور می‌کرد ــ در دهه ۱۳۶۰ش/ ۱۹۹۰، ثابت کرد که تنگه هرمز همچنان امن ترین راه صدور نفت و
گاز خلیج فارس به بازارهای جهانی است .
ایران برای اعمال بیشترین نظارت بر تنگه هرمز، به بهره گیری از جزایر شش گانه خود در این تنگه توجه دارد و بر همه رفت و آمدهای دریایی در تنگه هرمز نظارت می‌کند.
اهمیت سوق الجیشی تنگه هرمز و موقعیت ایران، بر روابط سیاسی ایران با کشورهای صادرکننده نفت و گاز خلیج فارس از یک سو، و با کشورهای مصرف کننده نفت و گاز از سوی دیگر، اثر می‌گذارد.
ایران و عمان گستره آبهای سرزمینی خود را در تنگه هرمز دوازده مایل دریایی (ح ۲ر۲۲ کیلومتر) اعلام کرده اند. هر دو کشور کرانه های جنوبی جزیره ایرانیِ
لارک در شمال و کرانه های شمالی جزیره عمانی السلامه در جنوب را به عنوان خط مبنای محاسبه برای تعیین و ترسیم مرز پذیرفتند و در ۲۹
تیر ۱۳۵۳/ ۲۰
ژوئیه ۱۹۷۴ قرارداد مرز دریایی
امضا کردند و از ۷
خرداد ۱۳۵۴/ ۲۸
مه ۱۹۷۵ آن را به اجرا گذاشتند.
مرزهای تعیین شده در این قرارداد، در مدخل تنگه هرمز در خلیج فارس یک نقطه آغاز دارد که با نقطه آغاز مشترک تعیین نشده میان ایران و عمان (رأس الخیمه) برابر است. از نقطه آغاز، این خط مرزی ۲۱ نقطه گردش را پشت سر گذاشته با شکلی منحنی در دریای عمان و مدخل دریای عرب به پایان می‌رسد. با توجه به امکان حفر چاههای نفتی افقی (اُریبی) در دریا، در قرارداد مرزی ایران و عمان منطقه ای ۱۲۵ متری در دو سوی خطِ مرزیِ تعیین شده، منطقه ممنوعه اعلام شد و هر دو کشور تعهد کردند که در این منطقه ممنوعه به
اکتشاف و
استخراج نفت نپردازند .
قرارداد مرزی ایران و عمان روش مطالعه ویژه ای را در ترسیم نشان نمی‌دهد، جز این‌که مرز تعیین شده، بر اساس محاسبه خط میانه تنگه هرمز نسبت به کرانه های دو جزیره
لارک و السلامه و نسبت به کرانه های دیگر جزایر دو کشور ترسیم شده است.
طول این خط مرزی ۱ر۲۰۲ کیلومتر (۸ر۱۲۴ مایل دریایی) است و تعیین نقطه آغاز این مرز در خلیج فارس و نقطه پایان آن در دریای عمان، به توافق عمان و
امارات متحده عربی بر سر مرزهای خشکی و دریایی در دو طرف خلیج فارس و دریای عمان موکول شده است.
(۱) اسکندر منشی.
(۲) پیروز مجتهدزاده، جزایر تنب و ابوموسی: رهنمونی در کاوش برای صلح و همکاری در خلیج فارس.
(۳) پیروز مجتهدزاده، جغرافیای سیاسی تنگه هرمز: توسعه تدریجی نقش ایران (دهه ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰.
(۴) پیروز مجتهدزاده، خلیج فارس: کشورها و مرزها.
(۵) پیروز مجتهدزاده، کشورها و مرزها در منطقه ژئوپلیتیک خلیج فارس.
(۶) آرنولد تالبوت ویلسون، خلیج فارس.
Pirouz Mojtahedzadeh, Security and territoriality in the Persian Gulf , Richmond, Surrey ۱۹۹۹
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تنگه هرمز»، شماره ۳۹۶۵.
