تنور در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تنور که در عربی با تشدید نون و در فارسی بدون تشدید خوانده می‌شود، در لغت به معنای جای پختن نان می باشد.
تنور که در عربی با تشدید نون و در فارسی بدون تشدید خوانده می‌شود، در لغت به معنای جای پختن
نان ،
سطح
زمین ،
جوی
آب ، محل جمع شدن آب در
دره ،
محل فوران آب
و روشنایی
آمده است.
لغت شناسانی چون
ابن دُرید و
ابن سیده برآن‌اند که این
واژه در اصل فارسی بوده و سپس در عربی به کار رفته است.
فرانکل معتقد است تنورِ عربی، از لغت
زبان آرامی و آن از اصلی ایرانی گرفته شده است.
کاربرد واژه در
اوستا ، فارسی بودن آن را تایید می‌کند.
با وجود این، تنور و واژه‌های مشابه آن، در
زبانهای حبشی ، آرامی،
سریانی ،
عبری ،
ارمنی و
اکدی گزارش شده
و نقل‌های تاریخی نیز آن را مشترک در همه زبان‌ها می‌دانند.
آرتور جفری، این واژه را متعلق به مردمی دانسته که پیش از سامی‌ها و آریایی‌ها می‌زیسته‌اند و آن گاه به همان شکل و معنا به
سامی و
آریایی راه یافته است، بر این اساس به احتمال زیاد عرب‌ها نیز آن را بی واسطه از همان منبع گرفته‌اند.
برخلاف دیدگاه‌های پیش گفته، برخی واژه شناسان آن را عربی و برگرفته از «
نار »
یا «تنر»
دانسته‌اند؛ ولی بسیاری این نظر را نمی‌پذیرند.
واژه تنّور در
قرآن کریم دو بار و در آیات ۴۰
هود و ۲۷
مؤمنون در ضمن داستان
طوفان نوح علیه‌السّلام آمده است. برخی بر این باورند که
بت پرستان برای به آتش افکندن
حضرت ابراهیم ، بنایی شبیه تنور ساختند و در آن
آتش افروختند.
در پی دعوت
نوح و
انکار و
تمسخر قومش خداوند آن‌ها را به
سیل و
طوفان گرفتار کرد.
قرآن در بیان چگونگی عذاب، از فوران آب از تنور خبر داده و می‌فرماید: (به نوح) گفتیم از هر نوع
حیوان یک
جفت ، و نیز خانواده ات به جز آنان که نابودیشان حتمی است و همچنین مؤمنان را در آن (
کشتی ) سوار کن: «حَتّی اِذا جاءَ
اَمرُنا وفارَ التَّنّورُ قُلنَا احمِل فیها مِن کُلٍّ زَوجَینِ اثنَینِ واَهلَکَ اِلاّ مَن سَبَقَ عَلَیهِ القَولُ و مَن ءامَنَ».
همین مضمون در آیه ۲۷ مؤمنون نیز آمده است: «فَاَوْحَیْنَآ اِلَیْهِ اَنِ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِاَعْیُنِنَا وَ وَحْیِنَا فَاِذَا جَآءَ
اَمْرُنَا وَ فَارَ التَّنُّورُ فَاسْلُکْ فِیهَا مِن کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ وَ اَهْلَکَ...» .
مفسران درباره مقصود از تنّور در دو آیه یاد شده، گوناگون نظر داده‌اند؛ تنور نان پزی، سطح زمین، بلندترین بخش زمین و روشنی
صبح ؛ همچنین معنای مجازی و آن
کنایه بودن از خشم
پروردگار ؛ ولی بیشتر آنان معنای نخست را معروف دانسته،
کلام خدا را بر آن حمل می‌کنند.
ظاهر بسیاری از روایات نیز همین معنا را تایید می‌کند.
افزون بر این، گزارش‌های تاریخی از آشنایی فراوان اعراب با تنور نان پزی
و همچنین وجود تنور و کوره‌های صنعتی در بعضی نواحی
شبه جزیره حکایت می‌کنند؛ همچنین در اشعار کهن عربی، این واژه به معنای
تنور نان پزی آمده است.
کتاب مقدس ضمن بیان ماجرای طوفان نوح، به باریدن
باران و جوشیدن آب از گودی‌های زمین اشاره می‌کند.
گرچه
عهد قدیم در این باره به طور مشخص از تنور نام نمی‌برد، می‌توان جوشش آب از گودی‌های زمین را به گونه‌ای بر تنور تطبیق کرد، براین اساس، گزارش کتاب مقدس نیز مؤید دیدگاه نخست است. در مواردی دیگر نیز کتاب مقدس، از تنور نان پزی یاد می‌کند،
گرچه برخی «فَارَالتَّنُّورُ» را به معنای جوشش آب گرفته، آن را مناسب سیاق می‌دانند.
براساس روایات، حضرت نوح مشغول ساختن کشتی
یا گذاشتن اسباب و لوازمی در کشتی بود
که
همسر یا
کنیزش جوشش آب از تنور را به وی خبر داد. نوح به سرعت خود را به تنور رساند، سرپوشی بر آن نهاد و با مُهر خود آن را مُهر کرد. پس از ساختن کشتی، مُهر خود را شکست و سرپوش را برداشت تا آب فوران کند.
در تفاسیر، اطلاعاتی نامستند و عمدتا بی اعتبار درباره خصوصیات این تنور و مکان آن بیان شده است؛ برای
مثال ، آن را تنوری سنگی و متعلق به
آدم یا
حوّا دانسته‌اند که در اختیار نوح
و در خانه وی در سرزمین
دمشق بوده است. برخی نیز آن را متعلق به پیرزن مؤمنی دانسته‌اند که در
کوفه می‌زیسته است. در روایاتی دیگر، محل تنور، نواحی کوفه یا
مسجد کوفه یاد شده است.
برخی نیز در بیان مکان تنور، از
هند یا
شام یاد کرده‌اند.
بعضی نیز «ال» را در «التَّنّور» به معنای جنس گرفته و جوشش آب از تنورها را سبب شگفتی از قدرت خدا شمرده‌اند.
بر اساس این احتمال، قوم بی ایمان نوح جوشیدن آب از درون تنورهای خانه هاشان را دیدند و مانند گذشته از کنار این گونه اخطارهای پرمعنای الهی
چشم و
گوش بسته گذشتند.
روایتی از
امام صادق علیه‌السّلام نیز جوشیدن آب از تنور را از نشانه‌های الهی دانسته است تا نوح متوجه طوفان شود و خود و یارانش بر کشتی سوار شوند.
طبق معانی دیگری که برای تنّور بیان شده معنای فرمان خداوند به نوح علیه‌السّلام تفاوت می‌کند: هنگامی که آب را در سطح زمین دیدی، فوران آب را از بلندترین بخش زمین مشاهده کردی یا نور
صبح پدیدار گشت، خود و پیروانت بر
کشتی سوار شوید.
رشید رضا «فَارَالتَّنُّور» را
کنایه از شدت
غضب پروردگار و اعلام نزدیک شدن عذاب کوبنده الهی دانسته و با نقد روایاتی که معانی دیگری از تنّور ارائه داده‌اند، آن‌ها را اسرائیلی شمرده است.
در مقابل، بیشتر مفسّران، از جمله
سید مرتضی و
طبرسی ، به جز معنای اول، دیگر اقوال را
مجاز دانسته، حمل کلام بر حقیقت را اولی می‌دانند؛ به ویژه آنان قول اخیر را ضعیف‌ترین وجه شمرده‌اند.
برخی قرآن پژوهان معاصر، با بعید شمردن وجود تنور در دوران نوح، مقصود از فوران تنّور را فعال شدن آتشفشانی در آن منطقه و نشانه آغاز طوفان دانسته، سپس با توجّه به آیه «مِّمَّا خَطِیـٔـتِهِمْ اُغْرِقُواْ فَاُدْخِلُواْ نَارًا فَلَمْ یَجِدُواْ لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ اَنصَارًا»
نتیجه گرفته است که قوم نوح پس از ابتلا به سیل، در آن (گدازه‌های آتشفشان) سوختند
؛ لیکن ادعای نبودِ تنور در آن زمان و نیز وقوع آتشفشان، بدون دلیل بوده، با ظاهر آیات (پناه بردن فرزند نوح به کوه و...) ناسازگار است. علاوه بر آن ظاهر آیه این است که منظور از آتش در این آیه، آتش جهنم است نه دنیا.
عرفا در تاویلات عرفانی خود فوران تنّور را به چیرگی خواهش‌های طبیعی بر قلب و غرق شدن در مادیات و در نتیجه نابودی معنا کرده‌اند.
برخی هم آن را ظهور
فجر و پدیده صبح می‌دانند.
امالی، السید المرتضی (م. ۴۳۶ ق.)؛ به کوشش حلبی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۳ ق؛ تاج العروس، الزبیدی (م. ۱۲۰۵ ق.)؛ به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ ق؛ التبیان، الطوسی (م. ۴۶۰ ق.)؛ به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ تفسیر روح البیان، بروسوی (م. ۱۱۳۷ ق.)؛ بیروت، دار الفکر؛ تفسیر العیاشی، العیاشی (م. ۳۲۰ ق.)؛ به کوشش رسولی محلاّتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه؛ تفسیر غرائب القرآن، نظام الدین النیشابوری (م. ۷۲۸ ق.)؛ به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۶ ق؛ تفسیر القرآن الکریم، محیی الدین بن عربی (م. ۶۳۸ ق.)؛ به کوشش مصطفی غالب، بیروت، دار الاندلس؛ التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م. ۶۰۶ ق.)؛ قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ ق؛ تفسیر کنزالدقایق، المشهدی، به کوشش درگاهی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ ق؛ تفسیر المنار، رشید رضا (م. ۱۳۵۴ ق.)؛ قاهرة، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق؛ تفسیر موضوعی قرآن کریم، جوادی آملی، تهران، اسراء، ۱۳۷۳ ش؛ تفسیر نمونه، مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش؛ جامع البیان، الطبری (م. ۳۱۰ ق.)؛ به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ ق؛ الدرالمنثور، السیوطی (م. ۹۱۱ ق.)؛ بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ ق؛ روح المعانی، الآلوسی (م. ۱۲۷۰ ق.)؛ به کوشش محمد حسین، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ ق؛ طوفان نوح، عبدالرحمن غنیم، دمشق، دارالجلیل، ۲۰۰۱ م؛ فرهنگ فارسی، معین (م. ۱۳۵۰ ش.)؛ تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۵ ش؛ قاموس الکتاب المقدس، بطرس عبدالملک و دیگران، القاهرة، دارالثقافة، ۱۹۹۴ ق؛ الکافی، الکلینی (م. ۳۲۹ ق.)؛ به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش؛ الکتاب المقدس، بیروت، دارالکتاب المقدس فی شرق الاوسط، ۱۹۹۳ م؛ لسان العرب، ابن منظور (م. ۷۱۱ ق.)؛ به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ ق؛ لغت نامه، دهخدا (م. ۱۳۳۴ ش.) و دیگران، تهران، مؤسسه لغت نامه و دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ ش؛ مجمع البیان، الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)؛ بیروت، دار المعرفة، ۱۴۰۶ ق؛ المعرب من الکلام الاعجمی، الجوالیقی (م. ۵۴۰ ق.)؛ به کوشش خلیل عمران، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۹ ق؛ المفصل، جواد علی، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۷۶ م؛ المیزان، الطباطبایی (م. ۱۴۰۲ ق.)؛ بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق؛ واژه‌های دخیل در قرآن مجید، آرتور جفری، ترجمه: بدره‌ای، توس، ۱۳۷۲ ش؛ وندیداد، هاشم رضی، تهران، سوره، ۱۳۷۶ ش.
دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله«تنور در قرآن»
