تنزیه الأبصار و الأفکار فی رحلة سلطان زنجبار (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تنزیه الابصار و الافکار فی رحلة سلطان زنجبار، تالیف
زاهر بن سعید در سال ۱۸۷۸ م به
زبان عربی است.
نویسنده از کشورهای مختلف اروپایی؛ مانند: ایتالیا، اسپانیا، پرتغال، انگلیس و... بازدید و گزارش کرده است. در این سفرنامه به تصویر کشیده شده است. اهمیت کتاب بدین جهت است که این سفرنامه؛ همانند سایر سفرنامه‌های عربی
قرن ۱۹ میلادی در جهت بیداری اعراب و گرایش به اروپا نوشته نشده است که تفصیل آن در گزارش محتوا خواهد آمد.
کتاب؛ مشتمل بر یک مقدمه، پنجاه باب و یک خاتمه است. در مقدمه مطالبی پیرامون کتاب و اهمیت آن و تحقیقات محقق آمده است. در هر یک از ابواب سفر یا دیداری به ترتیب زمانی ذکر شده است. خاتمه نیز درباره کارهایی است که صابنجی به جهت تکمیل سفرنامه بر روی آن به انجام رسانده است.
نویسنده در مقدمه با بررسی تاریخچه سفرنامه نویسی در بلاد عرب، سفرنامه تلخیص الابریز فی تلخیص الباریز
الطهطاوی را ابتدای آغاز نهضت ترجمه و آشنایی اعراب با اروپا می‌داند که پس از آن سفرنامه‌های بسیار دیگری؛ مانند: کشف المخبا فی فنون اروبا و رحله الی باریس تالیف گردید. او سپس به بررسی کتاب حاضر پرداخته و آن را نیز در همین راستا می‌داند.
در واقع سفرنامه‌های قرن ۱۹ م به آراء اصلاحی و بیداری عرب به ضرورت نهضت شناخته می‌شوند. نهضت به معنای بیدار ساختن غافلین عرب اعم از رجال سیاسی و سائر خواص و عوام است، به این که باید با کشورهای اروپایی آشنا شد و اسباب نهضت را از آنها اخذ نمود. به اعتقاد
احمد الشتیوی، محقق کتاب، جهانگردان فوق به فارق جوهری بین
عقل عربی و غربی که عبارت از دوست داشتن کار توجه نکرده‌اند. برخی از جهانگردان عرب چنین تصور کرده‌اند که اساس تمدن غربی بر حکومت نیکو که از آن امنیت و اتقان کار زایش شده، بنا شده است؛ اما این مقوله در نظر
سلطان زنگبار، مانند هرم مغلوبی است: او از خطر آنچه که به ضعف امت منتهی می‌شود، پرده بر دارد. حسن حکومت بدین معنا نیست که مجتمع بر کسالت بنا شود و از کار فاصله گیرد. او در مناسبات متعدد این دیدگاه خود را بیان می‌کند. او آرزو می‌کند که عده‌ای از مردم سرزمینش به انگلیس رفته و منافع کار و تلاش را فرا می‌گرفتند. این طرح که کتاب را از دیگر کتب متمایز می‌کند، به جهاتی دارای اهمیت است؛ شناخت اسباب پیشرفت بریتانیا و اطلاع بر شیوه‌های متنوع آن و اکتشاف بعضی از راه‌های سیاست استعماری از جمله آنها است.
سلطان برغش می‌گوید: «من به انگلیس سفر کردم تا از اسباب تمدن و عمران آنها اطلاع یابم و آن را در سیاست ملکی و عمرانی خود قرار دهم».
نگارش اثر در چند مرحله صورت پذیرفته است. مرحله اول مربوط به خود نویسنده است. او کاتب سلطان برغش بن سعید البوسعیدی (۱۲۸۷- ۱۳۰۵ ق) بوده است و خاطرات و مشاهداتش از مصاحبت با
سلطان را نگارش کرده است. این مرحله اساس این تالیف را تشکیل می‌دهد. مرحله دوم به کارهایی است که
لویس بن یعقوب بن ابراهیم صابنجی (۱۲۵۴- ۱۳۵۰ ق) بر روی نوشته
ابن سعید انجام داده است.
مهم‌ترین کارهایی که او انجام داده است، عبارتند از:
۱- تالیف و ترتیب کتاب.
۲- رجوع به کتب اخبار انگلیسی و نشریات فرانسوی و ذکر خطبه‌های که از سلطان برغش نقل شده است.
۳- افزودن فوائد علمی و تاریخی که سلطان برغش در دیدار از امم و اماکن مختلف ذکر کرده است.
۴- الحاق تصاویر به گونه‌ای که صورت بزرگان و مناظر سرزمین‌های مذکور معلوم شود.
۵- توزیع مطالب کتاب در پنجاه باب و نگارش مقدمه و خاتمه برای آن.
ابن سعید مطلع کتابش را با نثری مسجع و موزون آغاز کرده و در اولین صفحه دو بیت
شعر منسوب، به
امام علی علیه‌السّلام آورده که در آن به پنج فایده مسافرت اشاره شده است. او در ادامه نیز به فواید
سفر پرداخته و نیت سلطان برغش را از سفر به اروپا تشریح می‌کند.
در باب اول اسامی همراهان سلطان برغش در این سفر آمده است. در ابتدای باب بعد زمان آغاز سفر روز شنبه اول ربیع الآخر سال ۱۲۹۲ ق درج شده است. وادی عدن اولین شهری است که سلطان مورد استقبال قرار می‌گیرد. اوضاع اقتصادی و تجاری این
شهر که زمانی از رونق برخوردار بوده در این زمان در وضع خوبی نیست و زمین‌های اطرافش خشک و غیر زراعی است. این شهر در تصرف انگلیس قرار دارد و استحکامات زیادی در آن پیاده کرده است.
بندر سویس از دیگر اماکنی است که ابن سعید از آن گزارش کرده است. این شهر در شرق
قاهره و در انتهای
دریای احمر و ورودی خلیج سویس قرار دارد. سکونت
عرب و مصریان و فرانسویان و دیگر اجانب از نکاتی است که به آن اشاره شده است.
اطلاع از ابزار و امکانات یک قرن پیش برای هر خواننده‌ای جذاب است. ابن سعید نیز همانند سایر سیاحان از این مقوله غافل نبوده و مطالب جالبی را ذکر کرده است. کراکة کشتی بزرگی است که برای لایروبی و پاک سازی اعماق خلیج سویس از آن استفاده می‌شده است. این کشتی‌ها که با انرژی بخار حرکت می‌کرده است، خاک و شن را به کشتی‌های کوچک دیگری منتقل می‌کرده است که به ساحل حمل کنند. نکته جالب دیگری که به آن اشاره شده، وجود محافظین خلیج است که از ریختن هر گونه آلودگی به آب ممانعت می‌کرده‌اند.
اطلاعات تاریخی که از مناطق مختلف بدست می‌دهد نیز از نکاتی است که خواننده در دنبال کردن مطالب کتاب یاری می‌دهد. از جمله این موارد تاریخچه کوهی است که به جهت انتساب به
طارق بن عبدالملک بن مروان جبل الطارق نامگذاری شده است. او از راه این
کوه وارد اسپانیا شد و آن را فتح کرد. این کوه عظیم دارای غارهای وسیعی بوده که از آن به عنوان دژهای طبیعی و انبار
اسلحه استفاده می‌شده است. به گزارش ابن سعید این کوه از سال ۱۷۰۹ م که از بریتانیا باز پس گرفته شد، در اختیار اسپانیا بوده است. تا آن زمان دول اسپانیا و فرانسه تمام توان خود را در گرفتن این دژ محکم از دست انگلیس نهادند؛ اما تا تصرف آن بدست طارق موفق به تصرف آن نشدند و لذا به جهت اهمیت این کار به اسم او نامیده شد.
تیزبینی نویسنده او را از جزئیات هر مکان مطلع و در سفرنامه منعکس کرده است. به عنوان مثال درگذر از پل‌های لندن تمامی اطلاعات مربوط به آن اعم از طول و ارتفاع آن از سطح آب و تاریخ آغاز و اتمام بنا و حتی نام سازنده را نیز ذکر کرده است.
ابوابی؛ مانند هشتم و چهل و دوم را صابنجی به کتاب افزوده است و مطالبی از نشریات لندن؛ مانند: دیلی تلگراف و جردن درباره سلطان برغش و نیز بخش‌هایی از کتاب‌های سیاحان اروپایی به سرزمین‌های آفریقایی و عربی را آورده است.
باغ حیوانات از دیگر دیدنی‌های لندن است که نویسنده را به حیرت واداشته است. به گفته او، این
باغ وحش در هیچ کجای دنیا نظیر نداشته است.
حیوانات خشکی و
دریا و
پرندگان و حتی
حشرات در آن گردآمده است. در این
باغ وحش که توسط یک شرکت در سال ۱۸۲۶ م تاسیس شده، در ابتدای ۱۵۰۰
حیوان وجود داشته که به تدریج افزایش یافته است. تعاریف نویسنده و ذکر نام بسیاری از حیوانات حاکی از آن است که در
باغ وحش مکان جدیدی بوده است.
از نکات جالب دیگری که در باب چهاردهم آمده، شیوه اطفاء حریق در آن عصر است: در اداره پست لندن در خلال بناء مجاری عظیمی را تعبیه می‌کرده‌اند که در هنگام خطر آب فراوانی را با فشار بخار به داخل ساختمان هدایت و
آتش را خاموش کند.
بخش اعظمی از سفرنامه به شرح ملاقات‌های سلطان زنگبار با شخصیت‌ها و رجال سیاسی و مذهبی اختصاص یافته که شیوه نگارش ابن سعید مختص به اوست و نام‌های فراوانی را ذکر می‌کند که گاه غیرضروری به نظر می‌رسد.
در فرانسه نیز بازدیدهایی از اماکن مختلف انجام شده که به نسبت انگلیس حجم کمتری از کتاب را فراگرفته است. دیدار از قصر تویلری و
باغ وحش پاریس از برنامه‌های تفریحی در این شهر بوده است. سیرک، از جمله اماکنی است که تمامی جزئیات و حرکات سیرک بازان و حیوانات گزارش شده و اعجاب نویسنده را برانگیخته است.
آخرین نقطه سفر کشور زیبای
مصر است.
دیدار از
رود نیل، مدارس و
مساجد و جامع
الازهر و به ویژه
اهرام ثلاثه از خواندنی‌های این بخش است.
نسخ خطی اثر دارای اشکالات و تحریفات فراوانی بوده که نویسنده با مقابله دو نسخه درصدد تصحیح آن برآمده است. در صفحات مختلف کتاب تصاویر شخصیت‌ها و اماکنی دیدنی دیده می‌شود. در انتها نیز فهرست مصادر و مراجع عربی و انگلیسی به تفکیک و فهرست مطالب ذکر شده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
