تمهیدات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تمهیدات، اثری مهم در
عرفان و اصول طریقت، به فارسی، از
عین القضاة همدانی (متوفی ۵۲۵) می‌باشد.
اولین
تذکره نویسی که از تمهیدات نام برده،
کمال الدین حسین گازرگاهی ،
صوفی و
شاعر قرن نهم و دهم است.
سپس برخی مورخان متقدم و متأخر دو اثر تمهیدات و
زبدة الحقایقِ عین القضاة را اشتباهاً یکی دانسته و یا تمهیدات را ترجمه فارسی
زبدة الحقایقِ قلمداد کرده اند، حال آن‌که تمهیدات به فارسی است و
زبدة الحقایق به عربی و موضوعات و عناوین آن‌ها نیز تفاوت دارند.
این اشتباه شاید ناشی از عبارتی در ابتدای تمهیدات بوده است («این کتاب به
زبدة الحقایق فی کشف الدقایق... تمام کرده شد...»؛.
که گویا مراد عین القضاة از عبارت مذکور پیوند محتوایی دو کتاب با یکدیگر بوده است.
تمهیدات اطلاعات فراوانی در باره مباحث عرفانی و بسیاری از صوفیان در اختیار ما قرار می‌دهد که اگر این کتاب نبود نام و اقوال آن
صوفیان ناشناخته می‌ماند، از این حیث یکی از آثار مهم
عرفان اسلامی و ایرانی پیش از ابن عربی به شمار می‌رود که بیش از هشتصد سال مورد مطالعه و مداقه اهل
تصوف در
ایران و هند و دیگر نواحی جنوب آسیا بوده است
.
تاریخ تألیف تمهیدات را بعد از
مرگ احمد غزالی (متوفی ۵۲۰) استاد عین القضاة، و نزدیک به سال کشته شدن مؤلف دانسته اند، زیرا وی در تمهیدات بعد از ذکر نام احمد غزالی عبارت دعایی قدِّس سِرُّه
را آورده است. همچنین
عفیف عسیران به استناد تعبیر عین القضاة در پایان کتاب
و بررسی تقویمی آن، تاریخ تألیف تمهیدات را ۵۲۱ ذکر کرده است .
عین القضاة در این اثر مطالب پیچیده و مشکل عرفانی را با مثالهای ساده توضیح داده و از اشعار فارسی و عربی و تشبیهات و تمثیلات بسیاری استفاده کرده است. همچنین تقریباً بعد از هر چند جمله، آیاتی از
قرآن و
روایاتی از
پیامبر اکرم آورده است.
تمهیدات شامل ده تمهید (اصل) است.
عین القضاة در تمهید نخست، به تمایز میان علم مکتسب و لدنّی پرداخته است. او برای بحث در باره علم شهودی، که مستقیماً از خداوند نشئت می‌گیرد، سخن خود را با مطالبی در باره قرآن و هستی
پیامبر اسلام آغاز کرده است. به عقیده او، «صورت بینان» و «ظاهرجویان» صرفاً به جنبه بشری
حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم و صورت ظاهر او و قرآن نگریسته اند، اما حقیقت باطنی و روحانی آن‌ها را در نیافته اند. به نظر عین القضاة، آنچه صورت بینان از آن بی بهره اند،
بصیرت است، حال آن‌که تنها با قوه بصیرت می‌توان حقیقت عمیقتری را که در وجود
پیامبر هست دریافت. از این نظر، حضرت محمد بشری نیست که به‌طور اتفاقی از موهبت
وحی برخوردار شده باشد، بلکه
نور است. او در جای دیگری از این کتاب
نیز اصل آفرینش را نور محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم می‌داند.
عنوان این تمهید (اصل دهم)، که طولانی ترین بخش کتاب نیز هست،
چنین است : «اصل و حقیقت آسمان و زمین نور محمد و
ابلیس آمد». به گفته عین القضاة، نور ابلیس از نور عزت حق است و
ابلیس عاشق
خداوند است.
با آمدن حضرت محمد از جانب خدا به سوی خلق، «ازل» آغاز می‌شود و از بازگشت پیامبر به سوی
خدا ، «ابد» به وجود می‌آید. در این
تفسیر ، حقیقت باطنی حضرت محمد، یعنی نور محمدی، اصلی ازلی است که کاملاً از شخصیت تاریخی پیامبر اکرم متمایز است
. بدین ترتیب، تمهیدات با تعبیر تازه ای از پیامبر به «
نور محمدی » آغاز می‌شود و با آن خاتمه می‌یابد. به عقیده عین القضاة با استناد به قرآن («قدجاءکم من اللّه نورٌ و کتابٌ مبین)
،
قرآن نیز نظیر
حضرت محمد نور است، درحالی که اغلب کسانی که به قرآن می‌نگرند، چیزی جز حروف سیاه بر کاغذ سفید نمی‌بینند.
وی از قرآن باعنوان «قرآن قدیم» یاد می‌کند
و معتقد است قرآن از نظر معنایی لایه های متعددی دارد که بر همگان به‌طور یکسان ظاهر نمی‌شود. او همچنین با استناد به آیه هفتم سوره آل عمران («... وَمَا یَعْلَمُ تَأویلَهُ اِلَّااللّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فیِ الْعِلْمِ...»)
صوفیه را همان
راسخان در علم می‌داند که قادر به درک معانی باطنی قرآن اند.
عین القضاة
ضمن بر شمردن سه نوع علم: علم
بنی آدم ، علم
فرشتگان ، علم
مخلوقات قدم فراتر می‌گذارد و علم چهارمی را نیز معرفی می‌کند که آن علم خداست و به تعبیر او «مکنون و مخزون» است و تنها عالِمِ الاهی از آن برخوردار است.
به نوشته عین القضاة در بخشهایی از کتاب،
ادیان و مذاهب نردبانهایی هستند که
انسان را به حقیقت می‌رسانند و هر کدام که انسان را به مقصد برساند حق است و همان
اسلام است.
وی در جایی دیگر می‌گوید در عالم یک
دین بیش نیست و آن اسلام است؛ راهی که انسان را به سوی خدا هدایت می‌کند، و هر چه غیر از آن،
کفر است.
از مضامین اصلی و مهم تمهیدات،
عشق است. وی با جسارت و خلاقیت این مضمون را با قرآن و
حدیث و نوشته های صوفیان متقدم آمیخته است. پاره ای از مضامین سوانح العشاق احمد غزالی، که آن نیز در باره
عشق است، در این کتاب آمده، به طوری که از جهات گوناگون می‌توان آن را شرح نکات ظریف سوانح دانست، اگر چه نظر عین القضاة در باره عشق با نظر
احمد غزالی همیشه یکسان نیست. به نظر عین القضاة،
عشق ویژگی رابطه
انسان و خدا و
فریضه دینی همه انسانهاست. اگر انسان نتواند به مرتبه عشق به خالق برسد، دست کم باید برای عشق به مخلوق جهد کند.
به عقیده او عشق انواعی دارد: عشق کبیر، عشق صغیر و عشق میانه. عشق کبیر، عشق خدا با بندگان و عشق صغیر، عشق بندگان با خداست. وی تعریف و تبیین روشنی از عشقِ میانه ارائه نداده و به تعبیر خود آن را به رمز گفته است که باتوجه به فقرات بعدی می‌توان منظور وی را از عشق میانه، عشقهای مجازی یا عشق بندگان با بندگان تلقی نمود.
در واقع تمهیدات از آثار مهم مکتب صوفیانه موسوم به مذهب عشق است که نه یک طریقه رسمی، بلکه مجموعه ای از تعبیرات زیبایی شناسانه است که نقشی نا زدودنی بر ادبیات اسلامی بر جا نهاده است. هواداران این مکتب به قائل شدن جایگاهی مرکزی برای عشق در کلیه آموزه های خود، شهرت دارند .
از جمله کسانی که بر تمهیدات شرح نگاشته یا از آن به عنوان منبعی در
تصوف و
عرفان بهره برده اند،
رکن الدین کاشانی (متوفی پس از ۷۳۷) است که با این کتاب آشنایی بسیار داشته و آن را سرمشق نوشته های خود قرار داده است.
زین الدین شیرازی (متوفی ۷۷۰)، از صوفیان
طریقت چشتیه ، نیز خواندن تمهیدات را به مریدان خود توصیه می‌کرد. گیسودراز (متوفی ۸۲۵)، از مشایخ طریقت
چشتیه ، کتابی با عنوان شرح
زبدة الحقایق (چاپ دکن ۱۳۶۴)، معروف به شرح تمهیدات، بر آن نوشت.
با وجود این باید اضافه کرد که یا گیسودراز موفق به درک برخی از ظرایف اندیشه عین القضاة نشده یا دست کم کوشیده است از برخی تعالیم جسورانه تر این صوفی ایرانی فاصله بگیرد.
تمهیدات نخستین اثر معتبر در تصوف است که در قرن یازدهم به زبان جدید اردوی دکنی ترجمه شده است نگارنده در تحقیقات خود در بایگانیهای مزار
مولوی در قونیه دریافت که پیروان
طریقت مولویه نیز اغلب تمهیدات را به عنوان شرحی بر
مثنوی و بالعکس می‌خوانده اند . تمهیدات نسخ خطی فراوانی دارد و در نسخه چاپی و نسخ خطی موجود گاه
زبدة الحقایق نامیده شده است. نسخ خطی تمهیدات در کتابخانه گنج بخش اسلام آباد و دانشگاه لاهور موجود است.
تنها چاپ انتقادی تمهیدات، تصحیح عَفیف عسیران است که در ۱۳۴۱ ش در تهران منتشر شده است. این چاپ پانوشتهای مفصّلی در مورد تفاوت نسخه‌ها دارد. رحیم فرمنش در باره احوال و آثار عین القضاة پژوهشی انجام داده و در آن به تمهیدات نیز پرداخته است.
(۱) آقابزرگ طهرانی.
(۲) حاجی خلیفه.
(۳) عبداللّه بن محمد عین القضاة، تمهیدات، چاپ عفیف عسیران، تهران (۱۳۴۱ ش).
(۴) رحیم فرمنش، احوال و آثار عین القضاة، تهران ۱۳۳۸ ش.
(۵) کمال الدین حسین گازرگاهی، مجالس العشّاق (تذکرة عرفا)، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۶ ش.
(۶) محمدبن یوسف گیسودراز، شرح
زبدة الحقایق المعروف به شرح تمهیدات، چاپ حافظ سیدعطا حسین، حیدرآباد دکن ۱۳۶۴.
(۷) نجیب مایل هروی، خاصیت آینگی: نقد حال، گزاره آرا، و گزیده آثار فارسیِ عین القضات همدانی، تهران ۱۳۷۴ ش.
(۸) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تمهیدات»، شماره۳۸۸۷.
