تمبوکتو
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تُمْبوکْتو (تیمبوکتو)، نام شهر و استانی در مرکز کشور مالی در غرب
افریقا می‌باشد.
شهر تمبوکتو با ۴۱۴، ۳۲ تن جمعیت (۱۳۸۵ش/۲۰۰۶م) در °۱۶ و ´۴۶ عرض شمالی و °۳ و ´۱ طول غربی
در کنارۀ جنوبی صحرای افریقا، در حدود ۱۵ کیلومتری رودخانۀ نیجر واقع است و آب این رودخانه به‌وسیلۀ کانال به این شهر منتقل می‌شود.
ظاهراً نخستین‌بار
ابن بطوطه، جهانگرد معروف در
سده ۸ ق/۱۴م، از این شهر نام برده است.
دربارۀ وجه تسمیه و معنـای این شهر اتفاق‌نظـر وجود ندارد. بعضی این نام را برگرفته از واژۀ «ب ک ت» در زبان زناگه می‌دانند که در آن زبان به معنی برجستگی و گره است و در واقع نام زنی بوده که نخستین نگهبان اردوگاه چادرنشینان آن‌جا بوده است.
برخی دیگر از محققان این نام را از ریشۀ «تی ـ ن ـ بوکت» به معنی محل بوکت دانسته‌اند و بر این باورند که این نام برگرفته از نام یک زن طوارق موسوم به بوکتوست که چاهی در این شهر حفر کرد.
بنابر منابع تاریخی موجود، این شهر در حدود سال ۴۹۰ق/ ۱۰۹۷م توسط مگسهارن (Magsharen) طوارقی ساخته شد. در تمبوکتو نخست
بربرهای صنهاجه سکنا داشتند، سپس عرب‌هایی از مناطق گوناگون صحرای افریقا، روحانیان و بازرگانان سونینکه و دیوله و افراد قبایل سنگای (سنغای)، فولانی و طوارق در آن‌جا اقامت گزیدند.
این شهر به سبب داشتن موقعیت جغرافیایی مناسب، محلی برای داد و ستد کاروان‌های بازرگانان افریقایی،
بربر،
عرب و
یهودی بود و به طور غیرمستقیم با بازرگانان اروپایی نیز ارتباط داشت.
تمبوکتو مدت‌های دراز نقش مهمی در تجارت
طلا، عاج، پوشاک،
نمک و سایر کالاها در
صحرا و غرب
افریقا ایفا می‌نمود.
در سدۀ ۸ ق تمبوکتو تحت سیطرۀ امپراتوری مالی قرار گرفت.
مشهورترین سلطان این پادشاهی منسا موسی (حک ۱۳۱۲-۱۳۲۷م) بود
که در سراسر سرزمین‌های اسلامی نزد
مسلمانان شناخته شده بود.
منسا موسی در ۷۲۴ق از طریق
قاهره به
مکه سفر کرد. او هنگام بازگشت از مکه شماری از دانشمندان عرب و
بربر را که در میان آنها شاعری به نام ابواسحاق ابراهیم ساحلی از اهالی
اندلس نیز بود و در
فقه مالکی معلوماتی داشت، با خود همراه کرد. ظاهراً ابواسحاق در معماری نیز دارای مهارت‌هایی بود؛ زیرا در تمبوکتو مسجد جامع و اقامت‌گاهی برای منسا موسی برپا ساخت.
در همین دوران بود که تمبوکتو از موقعیت و مقام ممتازی برخوردار شد. در سدۀ ۸ق مساجد دیگری نیز در این شهر بنا شد. از جملۀ آنها، مسجد سنکره بود که به تدریج با تشکیل جامعه‌ای از
بربرهای صنهاجی که پیرامون آن گرد آمده بودند، رو به رشد نهاد و به یک مرکز عمدۀ تعلیمات
علوم اسلامی در سودان غربی بدل گشت و آموزه‌های اسلامی از این مرکز به اقصا نقاط صحرا و سودان غربی گسترش یافت. مرینیان مراکش نخستین کسانی بودند که در جامعۀ تمبوکتو آثار علمی فراوانی از خود برجای گذاشتند که بدون شک افکار آنان با اندیشه‌ها و آموزه‌های
متصوفه آمیختگی داشت، اما بعدها در سدۀ ۱۰ق/۱۶م اندیشه‌های علمای دینی مصری در این حوزۀ علمی برتری یافت و
تعلیم و
تربیت در آن‌جا گسترش پیدا کرد. در واقع، به نظر می‌رسد که در این دوره جامعۀ علمی تمبوکتو تحت تأثیر جامعۀ الازهر قاهره بوده است. شهرت علمای تمبوکتو از مرزهای سودان غربی گذشت و اجازاتی که علمای تمبوکتو برای طلاب علوم دینی صادر می‌کردند، افزون بر
سودان در افریقای شمالی و مصر نیز معتبر بود.
ابن بطوطه که در سدۀ ۸ ق این شهر را دیده، نام آن‌جا را به صورت «
تُنْبُکْتو» ضبط کرده است. او ساکنان این شهر را مسوفه از گروه‌های تشکیل‌دهندۀ صنهاجه که با روبندی دهان و قسمت پایین چهرۀ خود را می‌پوشاندند، معرفی کرده است.
این امر بیانگر آن است که صنهاجی‌ها مدت‌ها قبل از مسلمانان سودانی بر آن سرزمین حکومت داشتند.
در اواخر سدۀ ۸ ق قدرت امپراتوری مالی رو به افول نهاد و گروهی که طوارقِ «مغشرن» خوانده می‌شدند، تمبوکتو را تصرف کردند و تنبکت کی محمد، فردی از صنهاجه را بر آن‌جا گماردند. در ۸۷۳ ق/۱۴۶۸م سونی‌علی (سنگای) پایه‌گذار سلسلۀ سونی‌ها اعلام استقلال کرد و شهر تمبوکتو را که در آن زمان در دست طوارق بود، تصرف کرد.
اما علمای صنهاجی تمبوکتو که با افزایش رونق تجارتی این شهر، به قدرت خود پی برده بودند، با مشروعیت حکومت سونی‌علی که مسلمانی او مورد تردید بود، به مبارزۀ علنی برخاستند. در ۸۹۸ ق/۱۴۹۳م در پی درگذشت سونی‌علی جنگ داخلی بروز کرد، اما محمد تور (اَسکیا)، یکی از سرداران او، به این جنگ خاتمه داد و سنگای تحت حکمرانی اسکیا قرار گرفت.
تمبوکتو در دوران حکومت اسکیا وارد مرحله‌ای از رونق و رشد شد؛ علمای آن‌جا از
احترام خاصی برخوردار بودند و دانشمندی چون
احمد بابا تنبکتی در این دوره
شهرت یافت
لئون افریقی که در سدۀ ۱۰ق از این شهر دیدار کرده، آن را یکی از دولت‌های سودان برشمرده است. در رأس هریک از این دولت‌ها، سلطانی مستقل قرار داشت و تمبوکتو یکی از ۳ دولت قدرتمند سودان بود که دیگر دولت‌ها مطیع آن بودند.
در ۹۹۹ق/۱۵۹۱م حکومت سنگای در پی اختلاف با شرفای سعدیۀ مراکش شکست خورد و امپراتوری سنگای و به تبع آن تمبوکتو ضمیمۀ قلمرو سعدیان مراکش شد و در همین نبردها بود که احمد بابا تنبکتی را سعدیهای مراکش اسیر و زندانی کردند.
سعدیهای مراکش پس از تسلط بر تمبوکتو، کوشیدند که از مخالفت علمای تمبوکتو برضد خود جلوگیری کنند.
آنان برای ادارۀ جامعۀ مراکشیان تمبوکتو که به سرعت در حال پیشرفت بود، نظامی به‌نام «مخزن» ایجاد کردند که در رأس آن پاشا یا فرمانروایی قرار داشت. با وجود این، قدرت واقعی در دست فرماندهان واحدهای لشکری بود.
سعدیهای مراکش با
مرگ مولای احمد منصور در ۱۰۱۲ق/۱۶۰۳م دچار آشفتگی سیاسی شدند و از آن پس تا اوایل سدۀ ۱۳ق/۱۹م پاشاها، دولت ضعیفی در اطراف رود نیجر از جنه تا بمبه به مرکزیت شهر تمبوکتو تشکیل دادند. این دولت همواره دستخوش حملۀ دیگران بود.
در ۱۱۳۹ق/۱۷۲۷م تمبوکتو خراج‌گزار دولت بمباره‌های سگو شد و این دولت در ۱۲۰۱ق/۱۷۸۷م آن‌جا را گشود.
در ۱۲۴۱ق/۱۸۲۶م جنبش جهادی افریقای غربی به رهبری شیخ (شهو) حمدو، تمبوکتو را تصرف کرد و تا تسلط نیروهای فرانسوی در ۱۳۱۱ق/۱۸۹۳م، تحت حاکمیت جانشینان شیخ حمدو قرار داشت.
حاکمیت
فرانسه تا استقلال کشور مالی در ۱۳۳۹ق/۱۹۶۰م بر این شهر باقی بود.
امروزه تمبوکتو یکی از استان‌های ۹ گانۀ کشور مالی است. این استـان بـا ۹۷۷، ۴۰۸ کم ۲ وسعت و ۶۵۸، ۴۶۱ تن جمعیت (۱۳۸۵ش/۲۰۰۶م) به مرکزیت شهر تمبوکتو بزرگ‌ترین استان کشور مالی است. شهرهای نیافونکه، آرائون و گون دام از دیگر شهرهای مهم این استان است.
از آثار کهن تمبوکتو می‌توان به ۳ مسجد جین گاری‌بر، سنکره و سیدی یحیی اشاره کرد. در ۱۳۶۷ش/۱۹۸۸م سازمان یونسکو این ۳ مسجد را در فهرست میراث جهانی به ثبت رساند.
(۱) ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، رحلة، به کوشش طلال حرب، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۲) ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
(۳) سعدی، عبدالرحمان، تاریخ السودان، به کوشش هوداس، پاریس، ۱۹۸۱م.
(۴) کوک، ژ. م.، مسلمانان افریقا، ترجمۀ اسدالله علوی، مشهد، ۱۳۷۳ش.
(۵) لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، به کوشش محمدحجی و محمد اخضر، بیروت، ۱۹۸۳م.
(۶) هیسکت، مروین، گسترش اسلام در غرب افریقا، ترجمۀ احمد نمایی و محمدتقی اکبری، مشهد، ۱۳۶۹ش.
(۷) Britannica, ۲۰۰۴.
(۸) Britannica Atlas, Chicago, ۱۹۹۶.
(۹) The Columbia Encyclopedia, ۲۰۰۱-۲۰۰۵.
(۱۰) Davidson, B, Africa in Modern History, London, ۱۹۸۱.
(۱۱) EI۲.
(۱۲) Encarta reference Library, ۲۰۰۵.
(۱۳) Reclus, E, Nouvelle géographie universelle, Paris, ۱۸۸۷.
(۱۴) Timbuktu the Mythical Site, whcunescoorg/whreview/article۷html.
(۱۵) Trimingham, J S, A History of Islam in West Africa, Oxford, ۱۹۶۲.
(۱۶) Wikipedia, en wikipediaorg.
(۱۷) The World Gazetteer, wwwworld-gazetteercom.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تمبوکتو»، شماره۶۰۸۲.
