تلخیص عثمانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تلخیص ، در مکاتبات رسمی عثمانی، گزارشی که در آن صدراعظم مسائل و موضوعات مهم دولتی را به صورت خلاصه شده به عرض سلطان می‌رساند.
از زمان
سلطان محمد فاتح (۸۵۵ ـ۸۸۶)، سلاطین عثمانی از شرکت در جلسات «
دیوان همایون » خودداری کردند و ریاست آن را به صدراعظم سپردند؛ وی مذاکرات انجام شده را در «
عرضْ اُوطه سی » (تالار بارعام) به عرض سلطان می‌رساند. با گذشت زمان ــ که امور دولتی به جای دیوان همایون در
پاشاقاپوسی (دیوان وزیراعظم) متمرکز گردید و ملاقاتهای صدراعظمهای عثمانی با سلاطین نیز از قرن یازدهم بتدریج کم شد ــ امور دولتی به صورت «
تلخیص » یا «
تقریر »، و در صورت لزوم به همراه ضمایم آن، به عرض سلاطین می‌رسید. به این ترتیب، صدراعظم «تلخیص» ها را برای تأیید به پیشگاه سلطان می‌فرستاد و در باره پیشنهادهای خود نیز نظر سلطان را می‌پرسید. سلطان نیز جز در موارد استثنایی، با جملات کوتاه، در قسمت بالا یا حاشیه تلخیص جواب را می‌نوشت.
وظیفه نوشتن تلخیص را یکی از کارمندان صدراعظم به نام تلخیص چی به عهده داشت. تلخیص چیِ شیخ الاسلام، مستقیماً با دربار مرتبط نبود و تلخیصهای او قبل از رسیدن به دست سلطان باید با امضای
وزیراعظم تأیید می‌شد .
صدراعظم تلخیصهای خود را به مأموری به نام «
آغای تلخیص » می داد تا به حضور سلطان ببرد، اما تلخیصهای شیخ الاسلام و دفتردار و بیگلربیگیها (والیان) از طریق صدراعظم به عرض سلطان می‌رسید. در تلخیصها مطالبی از قبیل
عزل و نصبها، حقوق مأموران بلندپایه و کم مرتبه، لشکرکشیها، وضع مهمّات و اُسرا، اوضاع بخشهای اروپایی قلمرو عثمانی، هدایای فرستاده شده به سلطان، تشریفات بین وزرا، شرح بعضی مصادرات و نهایتاً گزارشهایی در باره وضع اقتصادی مملکت مشاهده می‌شود. با اینحال، در باره اموری که رسیدگی به آن‌ها صرفاً از طریق فرستادن تلخیص ممکن نبود، صدراعظم شخصاً به حضور سلطان می‌رفت.
احکام صادرشده از دیوان را رئیس الکُتّاب تصحیح، و رئوس و تلخیصهای مربوط را ثبت می‌کرد، تلخیصها را در کیسه مخصوصی به نام «
کیسه تلخیص » می نهاد، مُهر مخصوص صدراعظم را بر آن می‌زد و پس از پیچیدن آن در پارچه ای مخصوص به حضور سلطان می‌فرستاد.
تلخیصها، بنا بر اهمیتشان، در برگه‌هایی با اندازه های مختلف نوشته می‌شدند؛ برای مثال، تلخیصهای درجه داران، واعظان، قاضی عسکرها، نقیبان و قاضیان در برگه های کوچک؛ تلخیصهایِ محافظانِ قصرها،
آغایان یِنی چِری، وزرای دارای دو توغ ، رئیس دربانان، میرآخوران و کاتبان توپخانه در برگه های «نصف»؛ تلخیصهای خانِ کریمه، قپودان دریا، شریفِ
مکه ، همچنین مسائلِ مقام صدارت در برگه های بزرگ ثبت می‌گردید.
تلخیصها را همیشه روی کاغذ مخصوصی به نام کاغذ تلخیص می‌نوشتند؛ و این باعث شده بود که حتی در اوایل قرن سیزدهم، به کاغذی که در کارخانه کاغذسازی
بکقوز (بیکوز) تولید می‌شد، نام «کاغذ تلخیص» داده شود.
در اواخر قرن دهم و یازدهم، تلخیص در مکاتبات رسمی عثمانی اهمیت بسیاری داشت، لیکن بعدها اهمیت خود را از دست داد و مأمورانی با رتبه پایین نیز تلخیص می‌نوشتند.
(۱) Osmanl tarihine a ªit belgeler، Telh ªsler:۱۵۹۷-۱۶۰۷, Istanbul ۱۹۷۰.
(۲) EI ۱ , sv "Talkh ¦âs ¤dji" (by J H Kramers)
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تلخیص عثمانی»، شماره ۳۸۲۷.
