تفسیر منقول از اهل‌بیت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تفسیر قرآن منقول از دوازده
امام معصوم شیعه امامیه را
تفسیر اهل بیت (علیهم‌السلام) می‌گویند.
از منظر
شیعه امامیه پس از
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) ۱۲
امام معصوم از خاندان آن حضرت که در
روایات نبوی به نام آن‌ها تصریح شده، مفسران حقیقی
قرآن کریم‌اند و به همه
معارف و
علوم قرآن آگاهی کامل دارند.
برای واژه «
اهل» و «
اهل بیت» در لغت
و در فرهنگ اسلامی
معانی متعددی بیان شده است؛ اما در این مقاله مقصود از «
اهل بیت» ۱۲ امام معصوم از
خاندان پیامبر است که از نظر
علمی و عملی و هدایت مردم به سوی
سعادت حقیقی، جانشینان آن حضرت‌اند و در
روایات متعدد نبوی به شمار و نام آن‌ها تصریح شده است. نخستین امام از آن‌ها
علی بن ابی طالب (علیه‌السلام) است و پس از ایشان
حسن بن علی و
حسین بن علی (علیهماالسلام) و سپس ۹ نفر از فرزندان و نسل حسین بن علی (علیهم‌السلام) اند که نهمین آن‌ها
مهدی و قائم آن‌هاست.
مباحث اصلی
تفسیر اهل بیت عبارت‌اند از:
۱. جای‌گاه
اهل بیت و آگاهی آنان به
تفسیر قرآن. ۲. منابع مشتمل بر تفسیر
اهل بیت. ۳.
روش تفسیر اهل بیت.
جای‌گاه
اهل بیت (علیهم‌السلام) و آگاهی آنان به تفسیر
قرآن:
بی گمان نخستین مفسر
قرآن، شخص رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بوده که این
رسالت را خدا بر عهده ایشان گذاشته است: «و اَنزَلنا اِلَیکَ الذِّکرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ اِلَیهِم». (
نحل /۱۶، ۴۴)
به اقتضای
حکمت الهی پس از آن حضرت نیز در هر عصری امامی آگاه به همه
معارف قرآن اعم از
تنزیل و
تأویل و
ظاهر و
باطن آن و در عین حال مصون از
خطا و
نسیان و قادر بر تفسیر واقعی
قرآن وجود داشت تا در موارد
ابهام و اختلاف، مرجع امت باشد. در غیر این صورت بخشی از
معارف قرآن در ابهام می‌ماند و این با جاودانگی
قرآن ناسازگار است.
مطابق نقل
سید رضی امیرمؤمنان،
علی (علیه‌السلام) ضمن سخنی مبسوط فرموده است:برای آن‌که حجت‌ها و ادله روشن الهی از بین نروند، زمین از کسی که
حجت خدا را برپا دارد خالی نمی‌ماند؛ آشکار و مشهور باشد یا خائف و پنهان. به خدا
سوگند اینان در شمار، اندک اما در قدر و منزلت بس ارجمند و بزرگ‌اند.
بر این اساس مطابق
روایت متواتر و مشهور
ثقلین، رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله)
عترت یعنی
اهل بیت خود را در کنار
قرآن به عنوان یکی از دو یادگار گران‌بها برای امت خود باقی گذاشته است تا
امت با تمسک به آن دو هرگز گمراه نشود. مطابق این
حدیث، این دو یادگار گران‌بها هرگز از هم جدا نخواهند شد.
لازمه این جدایی ناپذیری آن است که
اهل بیت پیامبر نسبت به همه معانی و
علوم قرآن، اعم از
محکمات و
متشابهات آگاه باشند. در غیر این صورت به میزان ناآگاهی آنان از
علوم و
معارف قرآن، از
قرآن جدا خواهند بود.
بر پایه برخی روایات، نخستین و تنها مفسر
قرآن که
تفسیر و تأویل همه
قرآن را به صورت مشافهه و بی واسطه از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) دریافت کرده و به همه تنزیل و تأویل و
حلال و
حرام و
ناسخ و
منسوخ و موارد و مکان‌های نزول آن آگاهی کامل داشته، علی بن ابی طالب بوده است.
مطابق روایتی
امام علی (علیه‌السلام) در پاسخ به پرسش
طلحه از
مصحف آن حضرت، آن را مشتمل بر همه آیات نازل شده از جانب خدای متعالی، به املای رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و خط خودشان
معرفی کردند؛ همچنین بیان کردند که آن مصحف تأویل همه
آیات قرآن و هر حلال و حرام و
حدّ و
حکم و هر چیزی را در بر دارد که تا
قیامت مورد نیاز مردم است، حتی
دیه یک
خراش.
پس از امام علی (علیه‌السلام) از طریق آموزش و هم از راه مصحف ایشان و از طریق الهام‌های الهی و نیز به صورت اسرار و ودایعی که مطابق
روایات به هنگام
وفات هر امام به
امام پس از وی منتقل می‌شده،
همه دانش دینی آن حضرت از جمله آگاهی کامل به
قرآن کریم به
امامان پس از وی یکی پس از دیگری منتقل شده است، از این رو همه
امامان معصوم که در اصطلاح
شیعه،
اهل بیت پیامبر به شمار می‌آیند از همه
معارف و معانی و
علوم قرآن کریم برخوردار بوده‌اند.
کلینی (م. ۳۲۹ ق.) بخشی از روایات در این موضوع را در باب «إنَّه لم یَجْمع
القرآنَ کُلَّه إلاّ
الأئمّة و إنّهم یَعْلمون کُلَّه» گرد آورده است.
در همین زمینه در روایتی از
امام باقر (علیه‌السلام) آمده است که به جز
اولیا هیچ‌کس نمی‌تواند ادعا کند همه ظاهر و باطن
قرآن نزد او جمع است.
در روایتی دیگر
امام صادق (علیه‌السلام) سوگند یاد می‌کنند که همه
علم کتاب نزد ایشان (
اهل بیت) موجود است.
کلینی بخشی دیگر از این دست روایات را در باب «انَّ الراسخین
فی العلم هم
الأئمة» جمع کرده است. مطابق این روایات امامان
اهل بیت (علیهم‌السلام)
راسخان در علم معرفی شده‌اند که رسول خدا همه تنزیل و تأویل
قرآن را به آنان آموخته است و چیزی از دانش
وحی نبوده است که خدا بر پیامبر نازل کرده باشد و آنان ندانسته باشند.
(۵) اثبات الهداه، الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ ق.)، به کوشش تجلیل و رسولی، قم،
العلمیة، ۱۳۹۹ ق.
(۸) بحارالانوار، المجلسی (م. ۱۱۱۰ ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
(۱۰) بصائرالدرجات، الصفار (م. ۲۹۰ ق.)، به کوشش کوچه باغی، تهران،
اعلمی، ۱۴۰۴ ق.
(۱۸) دائرة
المعارف قرآن کریم، مرکز فرهنگ و
معارف قرآن، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶ ش.
(۲۳) سنن الترمذی، الترمذی (م. ۲۷۹ ق.)، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۲ ق.
(۲۸) القاموس المحیط، الفیروزآبادی (م. ۸۱۷ ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۷ ق.
(۲۹) الکافی، الکلینی (م. ۳۲۹ ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.
(۳۱) مجمع البحرین، الطریحی (م. ۱۰۸۵ ق.)، به کوشش احمد الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ ق.
(۳۴) مسند احمد، احمد بن حنبل (م. ۲۴۱ ق.)، بیروت، دار صادر.
(۳۶) معانی الاخبار، الصدوق (م. ۳۸۱ ق.)، به کوشش غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ ش.
(۳۸) مفردات، الراغب (م. ۴۲۵ ق.)، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ ق.
(۳۹) المفسرون حیاتهم و منهجهم، سید محمد علی ایازی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
(۴۰) مکاتب تفسیری، علی اکبر بابایی، تهران، سمت، ۱۳۸۱ ش.
(۴۳) نهج البلاغه، صبحی صالح، تهران، دارالاسوة، ۱۴۱۵ ق.
(۴۴) وسائل الشیعه، الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ ق.)، به کوشش ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله تفسیر اهل بیت، ج۸، ص۹۱.
