تفسیر مسائل اجتماعی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تفسیر اجتماعی: عبارت است از گرایش های تفسیری اجتهادی معاصر با اهتمام مفسر به طرح مسائل اجتماعی
قرآن می‌باشد.
تفسیر اجتماعی گرایشی
در تفسیر دوره معاصر و از شاخه های
تفسیر اجتهادی است
که با اقبال گسترده مفسران معاصر روبه رو شده است، به طوری که کم‌تر تفسیری
در دوران معاصر از این گرایش تهی است.
در این گرایش
مفسر به طرح گسترده و عمیق مباحث اجتماعی
قرآن اهتمام نشان داده، می کوشد به همه آیات
قرآن از زاویه طرح و حل مسائل و مشکلات اجتماعی جوامع بشری و به‌طور خاص جامعه
مسلمانان بنگرد و به تفسیر بپردازد؛همچنين سعى دارد با تطبيق آموزه هاى
قرآن کریم بر مسائل اجتماعى، مشكلات و مسائل اجتماعى را بر
قرآن عرضه كرده، با جست و جوى راه حل ها و درمان آن ها،
جامعه اسلامی را به سمت تحول و پيشرفت سوق دهد.
به سبب اهتمام
قرآن کریم
در پاسخگویی به نیازهای اجتماعی
انسان و تنظیم روابط اجتماعی آحاد مردم، هیچ تفسیر
قرآنی از طرح مسائل اجتماعی عاری نیست؛
اما گرایش اجتماعی
در تفسیر آیات، ویژه تفاسیر معاصر است، زیرا طرح گسترده مباحث مختلف به ویژه مسائل کلامی، فقهی، ادبی و تاریخی
در تفاسیر کهن موجب شده ابعاد اجتماعی تفسیر
در آن ها چنان ضعیف و کم رنگ شوند که به چشم نیایند؛ اما
در تفاسیر اجتماعی معاصر مفسر می‌کوشد نگاه اصلی خود را به مباحث اجتماعی
قرآن معطوف داشته، با خودداری از طرح مباحث غیر لازم و مسکوت گذاشتن مسائلی که
قرآن کریم آن ها را به تفصیل بیان نکرده است، سایر مباحث تفسیری از جمله مسائل کلامی، فقهی، تاریخی و ادبی را
در حد امکان
در خدمت مباحث اجتماعی
قرآن درآورد.
برخی محققان این امور را از ویژگی های تفسیر اجتماعی برشمرده اند:
نداشتن مشخصات تقلیدی خشک و مسائل دور از روح و حقیقت
قرآن، نگرش به
قرآن فارغ از تأثرات مذهبی و دوری از تحمیل گرایش های مذهبی به آیات
قرآن، داشتن دیدی نقادانه به
روایات اسرائیلی ، پرهیز از روایات تفسیری ضعیف و جعلی، وارد نشدن به محدوده اموری که
قرآن آن ها را مبهم گذاشته است از جمله
حروف مقطعه ، بعضی از الفاظ مبهم
قرآنی و امور غیبی ای که جز با
روایت صحیح تفسیرپذیر نیستند، نپرداختن به جزئیات مسائل
برزخ و
قیامت ، دوری از به کار بردن اصطلاحات علوم و فنون و
فلسفه و
کلام جز
در حد نیاز و ضرورت، تقریب
قرآن به فهم همگان و نیز برخورداری از سبک و زبانی جذاب که خواننده را به خواندن و پیگیری آن ترغیب می‌کند
همچنین
در مکتب تفسیر اجتماعی مفسر می‌کوشد میان
قرآن و نظریه های صحیح و ثابت علمی هماهنگی ایجاد کند یا دست کم عدم تعارض میان
قرآن و قضایای علمی را ثابت کند و به شبهات وارد بر
قرآن پاسخ گوید. دیگر ویژگی تفسیر اجتماعی آزادی و اختیار گسترده بخشیدن به
عقل انسان است تا
در سایه آن به
تدبر و اندیشه بپردازد.
از طرفی، بیان سنن و نظام های اجتماعی نهفته
در قرآن، درمان مشکلات و عقب ماندگی های
امت اسلامی ، تدبر
در آیات
قرآنی برای یافتن پاسخ پرسش های اجتماعی واستخراج مسائل مختلف اقتصادی و سیاسی علمی و فرهنگی
و مسائل مربوط به سنن اجتماعی و نظم و آبادانی
و تمدن و صنعت و کوشش
در وفاق دادن بین اسلام و معیارهای جدید زندگی
و نظریات ثابت علمی و اثبات همگامی
قرآن با تطورات زمانه و نقد شبهه های وارد شده بر
قرآن با بیان روشن
را می‌توان از اهداف تفسیر اجتماعی معرفی کرد.
البته تفسیر اجتماعی رابطه تنگاتنگی با
تفسیر ادبی معاصر دارد، به همین جهت
رشیدرضا به پیروی از
محمد عبده «علم به احوال بشر» را از امور لازم جهت
تفسیر دانسته
و امین خولی بهره گیری از دانش جامعه شناسی را از مؤلفه های تفسیر ادبی مورد نظر خود معرفی کرده است.
بر اثر بروز این گرایش تفسیری برای نخستین بار
در تفسیر عبده و تکیه آن به شیوه تفسیر ادبی
قرآن، بعضی محققان از این گرایش تفسیری با عنوان «شیوه ادبی ـ اجتماعی»
در تفسیر یاد کرده است.
(تفسیر ادبی)
پیدایش این گرایش تفسیری پس از آن بود که برخی مصلحان، مباحث تفسیری مرسوم و سنتی را
در پاسخگویی به نیازهای زمان ناکافی دیدند. پیشوای آنان
سیدجمال اسدآبادی بود که نگرش های او الهام بخش مصلحان بیدارگر پس از او از جمله بزرگ ترین شاگردش، محمد عبده گردید
عبده، متأثر از آرای سید جمال به نقد روش مفسران پیشین پرداخت. او همچنین
قرآن را یکپارچه می‌دانست و بررسی اسباب نزول را از کارهای شگفت آور می‌یافت که به پراکنده بینی آیات
قرآن می‌انجامد.
بنابر عقیده رشید رضا، شاگرد محمد عبده اکثر آنچه
در کتب تفسیر آمده نظیر مباحث اعراب و قواعد و مجادلات کلامی و استخراجات و استنباطات اصولیان و فقهای مقلدمآب و نیز تأویلات
متصوفه و تعصب های صاحبان مذاهب مختلف و روایات آمیخته با
خرافات اسرائیلی ، خواننده را از آنچه هدف نزول
قرآن است باز می‌دارد
به عقیده او همچنین علت عمده انحطاط مسلمانان، شیوه تفسیر
دین از سوی
مذاهب چهارگانه و خلاصه شدن رغبت آن ها به
زندگی اخروی است که افزون بر نارسایی، فق‌ها چیزهایی به آن ها افزوده‌اند که با
اسلام صحیح ربطی ندارند و باعث ایجاد شکاف
در پیکر آن شده اند
همان گونه که از دید برخی دیگر از مفسران این سبک، به هر میزان که مباحث
قرائت ،
لغت ،
اعراب و مباحث کلامی و فلسفی درباره آیات گسترش یافته، اذهان مسلمانان را از هدایت وسیع و عمومی
قرآن محدود‌تر ساخته است. چنین بود که مفسران بزرگ، عمده همّ خود را صرف یکی از جهات همچون تاریخ و سبب نزول آیات و
مکی و
مدنی بودن آیات و سور و اختلاف قرائات و مفسران کرده، باب تعلیمات را بر روی مردم نگشودند.
مشاهده نارسایی های پیشگفته، آن مصلحان را
در اندیشه جبران آن عقب ماندگی ها از طریق بازگشت به
قرآن و
در پی آن،
سنت صحیح
و نیز دریافت دستورالعمل های لازم
در این زمینه از
قرآن برای درمان امور عملی و نه نظری محض انداخت.
تحولات دو قرن دوازدهم و سیزدهم
هجری و نهضت اصلاحی بازگشت به
قرآن موجب بروز نگاهی نو به اسلام به عنوان دینی زنده و برخوردار از تاریخی فعال گردید که نباید آن را به جهت برخی اندیشه های گذشتگان جامد و بی تحرک نگاه داشت.
از مسائل اصلی مهمی که بخشی از کوشش های مفسران را به خود معطوف داشت مسئله نظام حکومتی به ویژه پس از ورود ایدئولوژی های مختلف بیگانه و ناشناخته به جهان اسلام بود
که پس از آن محققان مسلمان با اهتمام و سختکوشی به ارائه داده های
قرآن در این باره پرداختند.
بیشترین عرصه های نمود این تفسیر ابتدا
در مصر و سپس ایران بود. بن یانگذار این روش
در مصر، سیدجمال الدین اسدآبادی (م. ۱۳۱۴ ق.) است و مقالات وی
در نشریه
قرآنی العروة الوثقی نخستین کوشش از نوع جدید است که
در آن مفسری برای اولین بار برای تثبیت و ترویج اندیشه های سیاسی و اجتماعی به
نص قرآنی استناد می‌کند.
سید جمال الدین اسدآبادی به سبب سفرهای فراوان به شرق و غرب
و نیز گرفتاری های سیاسی نتوانست تفسیری مدون بنگارد
اما برداشت های اجتماعی از
قرآن کریم و داشتن دیدی از این نوع به آیات
قرآن در بسیاری از سخنان
استشهادها
نوشته ها، و نامه های وی
به خوبی دیده می‌شود. وی الهامبخش مصلحان بیدارگر پس از خود از جمله بزرگ ترین شاگردش، محمد عبده
شد که پایه گذار تفسیر اجتماعی مدون گشت.
محمد عبده، شیخ
الازهر و
مفتی آغازگر مکتب نوپدید تفسیر اجتماعی
قرآن شمرده می‌شود.
او
در تفسیر خود بین اسلام و نظریات جدید وفق داد.
رشیدرضا
در مقدمه
تفسیر المنار بیان می‌کند که طرز تلقی سید جمال و عبده از آیات
قرآنی مرتبط با اعاده مجد و عظمت به جامعه اسلامی و مقابله با استعمار و اصلاح اجتماعی مسلمانان وی را تحت تأثیر قرار داده
و او آن را نوعی تفسیر از رخدادهای اجتماعی دیده که او
در هیچ‌یک از شیوه های تفسیری پیشینیان نمی‌یافته است.
شیوه تفسیری عبده افزون بر رشیدرضا مورد توجه دیگر مفسرانی قرار گرفت که پس از وی
به پیروی از او یا به شکل مستقل، این سبک را پی گرفتند.
از نمونه های شاخص صاحبان این سبک تفسیری می‌توان به
محمد جمال الدین القاسمی ،
احمد مصطفی المراغی ،
سید قطب ،
علامه طباطبایی ،
محمد جواد مغنیه ، محمد صادقی،
سید محمد حسین فضل الله ،
سید محمد شیرازی ،
سعید حوی ،
محمد علی صابونی ،
سید محمد تقی مدرسی و
ناصر مکارم شیرازی اشاره کرد که البته علامه طباطبایی
در این باره بر دیگران تفوق دارد.
به این گروه باید
محمد طاهر بن عاشور ،
محمدتقی شریعتی و
سیدمحمود طالقانی را نیز افزود.
به گفته سید قطب، اسلام زمانی زمام جامعه را به دست گرفت که
فساد زمین را فرا گرفته بود و پس از آن، انسان
در واقع متولد شد؛ همچنین به عقیده او دین باید قدرتمند باشد و از ساحت فردی به میان اجتماع آید.
او تغییر را فقط از راه
انقلاب بر ضدّ پیشوایان
کفر و جایگزینی
ائمه ایمان به جای آنان می‌داند. سید قطب معتقد بود
فلسفه اسلامی و فکر اصیل و کلی اسلام را درباره اصول نظری باید
در قرآن جست و جو کرد.
تقریباً همزمان با نگارش تفسیر سیدقطب
تفسیر پرتوی از قرآن در ایران نگاشته می‌شد که از جهات متعدد همانند تفسیر سید قطب است؛ از جمله هر دو به بُعد اجتماعی
قرآن و بهره برداری از آیات
قرآن با این نگرش پرداخته اند. شیوه تفسیری پرتوی از
قرآن دارای نقش هشداردهی نسبت به خطر‌ها و آفات نهضت اسلامی ایران است.
المیزان نخستین و تن‌ها تفسیر مبسوطی است که
در خود فصل‌هایی مستقل و مفصل را ذیل عناوینی چون بحث اجتماعی
و مرتبط با مباحث و روابط متقابل اجتماعی گشوده
و از دین به عنوان طریقه ای اجتماعی سخن گفته
و به مناسبت، به مباحثی همچون مدنی
و اجتماعی بودن انسان و طبیعی بودن نیاز او به زندگی اجتماعی
و
نظام اجتماعی طریقه تحول و تکامل
در اجتماع اسلامی
و روابط اجتماعی
در اسلام
سخن گفته است. او همچنین
در این تفسیر به مناسبت، از
دموکراسی و تفاوت آن با طریقه اسلامی
بحث می‌کند.
در این تفسیر مباحث و گفتارهایی پرشمار را مرتبط با تاریخ و اندیشه سیاسی و رویدادهای تاریخ معاصر، نظیر جنگ جهانی
و ظهور
سوسیالیسم ضمن حفظ تناسب آن ها با آیات
قرآنی و به شکل مستند و نیز بدون گرایش به آکندن تفسیر از آن مباحث می‌توان یافت.
در حوزه
تفسیر شیعی تفسیر المیزان را باید از نخستین تفاسیر جامعی معرفی کرد که رویکرد گسترده ای به معارف اجتماعی
قرآن داشته و به میزان زیادی ناظر به تفسیر المنار بوده است. علامه
در المیزان اهتمام زیادی به اصلاح کژی های تفسیر المنار از جمله علم زدگی و ارائه تحلیل های مادی و علمی از امور غیبی به ویژه مسئله معجزه داشته است. جدا از منابع تفسیری، این نحوه برداشت را
در سخنان مصلحان و نویسندگانی همانند
امام خمینی (رحمه الله) می توان دید. وی
در تبیین مبانی حکومت اسلامی به برخی از آیات
قرآنی استناد کرده است.
او
قرآن را کتابی می‌خواند حرکت آفرین
سد راه بیگانگان
و کتاب انسان سازی
در تمامی مراحلی است که انسان با آن روبه روست
عملی ساختن مقاصد
قرآن و سنت را نیز هدف حکومت اسلامی و توجه به احکام سیاسی
قرآن را از عوامل بسیار مهم رفع مهجوریت
قرآن می‌شمارد.
از عوامل مهم زمینه ساز شکل گیری تفسیر اجتماعی، توجه به واقعیات سیاسی جهان اسلام، ضعف حکومت های اسلامی، تفرقه امت اسلامی و نفوذ و سیطره استعمار غرب بر کشورهای اسلامی بود.
مقالات سید جمال را می‌توان نخستین تلاش ها برای استشهاد به آیات
قرآن برای توجیه رویارویی و مبارزه مسلمانان بر ضدّ استعمار غربی ارزیابی کرد.
این حرکت را دیگر مفسران این مکتب نیز پی گرفتند و به صورت یکی از مشخصه های اصلی تفاسیر اجتماعی درآمد.
رشیدرضا «دارالاسلام» را از مهم ترین مسائل اسلامی
در دوره خود به شمار آورده،
جهاد با جان و مال و
علم و عمل برای اعاده آن را بر جهان اسلام
واجب می‌داند. او معتقد است ناتوانی کنونی مسلمانان برای قطع سلطه دولت های استعمارگر بر کشورهای اسلامی، وجوب کسب آمادگی و فراهم کردن قوا و امکانات برای مبارزه با آن ها را ساقط نمی‌کند.
سید قطب انحصار جهاد
در جهاد دفاعی را ناروا شمرده و با تأکید بر جهاد برای آزاد ساختن همه ملت ها از بندگی غیر خدا، هدف از آن را رفع موانع میان
عقل مردم و عقیده صحیح دانسته است و نه اکراه و اجبار مردم به پذیرش عقیده ای خاص.
اقتضائات زمانی و مکانی مؤلف
التفسیر الکاشف را نیز بر آن داشته که به مسئله
اسرائیل توجه بیشتری داشته باشد. مغنیه
در جای جای تفسیر خود به مناسبت، به طرح مسائل سیاسی و جنایات و توطئه های اسرائیل
در تحریف
اسلام و
قرآن پرداخته، از کشتار کودکان و افراد ناتوان به دست
صهیونیست ها در جنگ ۱۹۶۷ میلادی سخن می‌گوید و ضمن افشای اهداف اسرائیل و حامیان آن، عملیات شهادت طلبانه برای دفاع از وطن را از زندگی ذلّت بار بر‌تر می‌شمارد.
اصلاح اجتماعی
در جامعه اسلامی به ویژه پس از باز شدن راه اندیشه های غربی مستلزم پرداختن به مسائل اقتصادی نیز بود. تفسیر المنار
در زمینه تبیین مبانی این امر مهم و نیز بیان دیدگاه های اقتصادی
قرآن کریم
در برابر مسائل عصر نقشی مهم داشت
به عنوان مثال رشید رضا اضافه واژه «اموال» به ضمیر جمع مخاطب «کم»
در آیه شریفه: «یـاَیُّ‌ها الَّذینَ ءامَنوا لاتَأکُلوا اَمولَکُم بَینَکُم بِالبـطِـلِ»
را نشانه وجود مسئولیت مشترک آحاد امت نسبت به هم دانسته، می گوید: اسلام مال هریک از مسلمانان را مال همه امت شمرده، ضمن احترام به مالکیت فردی و حفظ حقوق آن، حقوقی معین را برای مصالح عمومی و بیچارگان بر توانگران امت واجب فرموده است
وی اقتصاد و ثروت را مایه قوام زندگی اجتماعی به شمار آورده، ترغیب مردم به
زهد را به این دلیل که موجب سستی، کسالت و ضعف مسلمانان می‌شود، مذمت می‌کند.
او همچنین بر اساس آیات
قرآن اصولی را برای اصلاح امور اقتصادی پیشنهاد می‌کند.
علامه طباطبایی (رحمه الله) ذیل آیه ۳۲ نساء
به رد نظریه الغای مالکیت خصوصی
در سوسیالیسم و نیز افراط
در مالکیت خصوصی
در نظام سرمایه داری غرب پرداخته و موضع صحیح اسلام را
در برابر این دو نظریه تبیین کرده است.
طالقنی نیز به مسائل اقتصادی توجه کرده و از جمله ذیل آیه شریفه: «اَلَّذینَ یَأکُلونَ الرِّبوا لایَقومونَ اِلاّ کَما یَقومُ الَّذی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیطـنُ مِنَ المَسِّ»
با بیان چگونگی رشد
رذایل اخلاقی در درون
ربا خوار می‌نویسد: جامعه ای با این گونه بنای اقتصادی که شمار اندکی رباخوار دارای رشد کاذب اند، و کارگران که دست و پای اجتماع‌اند رو به لاغری و ناتوانی روز افزون گذارده اند، جامعه ای مُخَبَّط و
شیطان زده است.
مسئله مالکیت شخصی، کسب های حلال و حرام،
ربا ،
زکات ،
انفاق و... از جمله مسائل مهم اقتصادی است که تفاسیر اجتماعی بدان پرداخته اند.
مسائل فرهنگی از جمله دعوت به تفکّر،
تعقّل و علم، آزادی و حقوق
زن نیز همواره مورد توجه تفاسیر اجتماعی بوده است، چنان که صاحب تفسیر المنار می‌گوید: بیش‌تر کاربردهای مشتقات ریشه «
عقل»
در قرآن در مواردی است که سخن از آیات خداوند و نظام خلقت
در میان است و این بدان معناست که به هر میزان
عقل انسان
در مسیر علم به پیش رود، ایمان به توحید
در او کامل‌تر می‌شود.
جوهری
در تفسیر خود پا از این فرا‌تر گذاشته و با مقایسه فعل امر
در آیات: «قُلِ انظُروا ماذا فِی السَّمـوتِ والاَرضِ»
و «فاستَقِم کَما اُمِرتَ»
معتقد شده است که پرداختن به علوم طبیعی همانند علوم انسانی واجب است و بن ابراین غفلت از آن موجب ذلت و آشفتگی
در دنیا و
عذاب در آخرت می‌شود.
درباره
آزادی و جنبه های مختلف آن نیز مفسران اجتماعی مباحثی را مطرح کرده اند؛ بعضی از آن ها
در تفسیر آیه «لا اِکراهَ فِی الدِّینِ قَد تَبَیَّنَ الرُّشدُ مِنَ الغَیِّ»
به بیان دیدگاه
قرآن درباره آزادی عقیده پرداخته اند.
مغنیه
در ذیل آیه «واِذ قالَ رَبُّکَ لِلمَلـئِکَةِ اِنّی جاعِلٌ فِی الاَرضِ خَلیفَةً...»
از این‌که خداوند به ملائکه اجازه اعتراض داده است، آزادی بیان را نتیجه می‌گیرد
علامه طباطبایی (رحمه الله) نیز به بیان تفاوت معنای آزادی
در اسلام و
در تمدن غربی پرداخته و ضمن پذیرفتن آزادی
در اظهار عقیده
در مقام بحث علمی، برخی انحرافات
در معنای آزادی عقیده
در اسلام را رد کرده و محدوده آزادی
در اسلام را مشخص می‌کند.
تفسیر اجتماعی سبب اظهار عظمت
قرآن و کشف مقاصد دقیق و اهداف آن، نیز آشنا سازی انسان با حیات و
سیاست و اجتماع
از مبدأ
قرآنی گردید. این تفسیر توان تطبیق بین ظواهر
قرآن و نظریات علمی جدید و نیز معرفی
قرآن به عنوان کتابی جاوید را فراهم آورد که توان همگامی با تمامی مراحل زمان را دارد.
تفسیر علمی نیز از مقوله تفسیر اجتماعی جدا نیست.
کوشش های سید جمال و مفسران دیگر این سبک که همه بر پایه بازگشت به
قرآن و تفسیر و برداشت اجتماعی از آن بود منشأ بیداری
در سرزمین های مختلف گردید. نهضت اصلاحی بازگشت به
قرآن در دو قرن اخیر
مقدمه ای برای نهضت های بیداری و آگاهی از تمدن اسلامی و مبارزه با استعمار غرب بود.
جنبش بازگشت به
قرآن و استخراج دستورالعمل های زندگی از آن و دوری از افراط پیشین، خطر فرو افتادن
در تفریطی دیگر را نیز با خود داشت که عبارت از نگرش اجتماعی صرف و تک بعدی به
قرآن و غفلت از ابعاد معنوی آن بود، چنان که سید جمال که خود منادی این شیوه تفسیر بود
در عین حال از آنچه او آن را فریبکاری برخی مصلحان می‌یافت برحذر می‌داشت.
سید جمال بعد از آشنایی با
سید احمدخان هندی دریافت که او سعی دارد مسائل ماورای طبیعی و غیب و
معقول و معجزات صریح
در قرآن را به نام و بهانه علم توجیه طبیعی کند و عادی جلوه دهد
از این رو
در مقاله ای، انتقاداتی شدید درباره اندیشه های سید احمد خان مطرح کرد
و با همه اشتهاری که خود او
در نواندیشی داشت خطر مغلطه و انحراف نهفته
در آن را به خوبی تشخیص داد و
در برابر آن ایستاد.
منابع
۱) آداب الصلوه، امام خمینی (قدس سره) (م ۱۳۶۸ ش)، نشر آثارالامام (قدس سره)، ۱۳۷۸ ش؛
۲) اتجاهات التجدید، محمد ابراهیم شریف، القاهرة، دارالتراث، ۱۴۰۲ ق؛
۳) اصول التفسیر و مناهجه، فهد بن عبدالرحمن الرومی، ریاض، مکتبة التوبة، ۱۴۱۳ ق؛
۴) اندیشه های سیاسی سید قطب، سیروس سوزن گر، تهران، مرکز اسناد انقلاب، ۱۳۸۳ ش؛
۵) پرتوی از
قرآن، طالقانی، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۵۰ ش؛
۶) التفسیر الکاشف، المغنیة، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۸۱ م؛
۷) تفسیر کاشف، مغنیة، ترجمه: دانش، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۳ ش؛
۸) تفسیر المنار، رشید رضا (م ۱۳۵۴ ق)، قاهرة، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق؛
۹) تفسیر و تفاسیر جدید، بهاء الدین خرمشاهی، تهران، کیهان، ۱۳۶۴ ش؛
۱۰) تفسیر و مفسران، معرفت، قم، التمهید، ۱۳۷۳ ش؛
۱۱) التفسیر والمفسرون، محمد حسین الذهبی، قاهرة، دارالکتب الحدیثة، ۱۳۹۶ ق؛
۱۲) التفسیر والمفسرون، معرفت، مشهد، الجامعة الرضویة، ۱۴۱۸ ق؛
۱۳) الجواهر، طنطاوی بن جوهری (م ۱۳۵۸ ق)، به کوشش محمد عبدالسلام، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۲۵ ق؛
۱۴) دانشنامه سیاسی، داریوش آشوری، مروارید، ۱۳۷۳ ش؛
۱۵) روش‌ها و گرایش های تفسیری، حسین علوی مهر، تهران، اسوه، ۱۳۸۱ ش؛
۱۶) روش‌ها و گرایش های تفسیری
قرآن، محمد علی رضایی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۲ ش؛
۱۷) روشهای تفسیر
قرآن، سید رضا مؤدب، قم، اشراق، ۱۳۸۰ ش؛
۱۸) سید جمال جمال حوزه ها، جمعی از نویسندگان مجله حوزه، قم، دف‌تر تبلیغات، ۱۳۷۵ ش؛
۱۹) سید جمال الدین و همبستگی جهان اسلام، علی رئیس کرمی، زاهدان، نهاد نمایندگی رهبری، ۱۳۸۲ ش؛
۲۰) سیر تطور تفاسیر شیعه، محمد علی ایازی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۹ ش؛
۲۱) سیری
در اندیشه سیاسی عرب، حمید عنایت، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۶ ش؛
۲۲) شرح حال و آثار سید جمال الدین، لطف الله اسدآبادی، تهران، سحر، ۱۳۵۶ ش؛
۲۳) صحیفه نور، امام خمینی (قدس سره)، وزارت فرهنگ و ارشاد، ۱۳۶۱ ش؛
۲۴) الطباطبایی و منهجه فی تفسیر المیزان، علی الاوسی، تهران، سازمان تبلیغات، ۱۴۰۵ ق؛
۲۵) الفکر الدینی فی مواجهة العصر، عفت الشرقاوی، مکتبة الشباب، ۱۹۷۶ م؛
۲۶) فی ظلال
القرآن، سید قطب (م ۱۳۸۶ ق)، القاهرة، دارالشروق، ۱۴۰۰ ق؛
۲۷)
قرآن اثری جاودان، محمد علی ایازی، کتاب مبین، ۱۳۸۱ ش؛
۲۸)
قرآن در اسلام، طباطبایی، (م ۱۴۰۲ ق)، به کوشش خسرو شاهی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶ ش؛
۲۹)
قرآن و تفسیر عصری، محمد علی ایازی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۶ ش؛
۳۰) مذاهب التفسیر الاسلامی، اجنتس جولد تسیهر، کوشش عبدالحلیم النجار، القاهرة، مکتبة الخانجی، ۱۳۷۴ ق؛
۳۱) مناهج تجدید، امین الخولی، دارالمعرفة، ۱۹۶۱ م؛
۳۲) المیزان، الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق؛
۳۳) نهضتهای اسلامی
در صد ساله اخیر، مرتضی مطهری، تهران، صدرا؛
۳۴) وصیت نامه الهی سیاسی امام خمینی (قدس سره)، امام خمینی (قدس سره)، دف‌تر نمایندگی رهبری؛
۳۵) ولایت فقیه، امام خمینی (قدس سره) (م ۱۳۶۸ ش)، قم، آزادی؛
دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «تفسیر مسائل اجتماعی »، شماره ۴۴.
