تفسیر صفی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
این تفسیر نوشته ی حاج
میرزا حسن اصفهانی (صفی علی شاه) است.
حاج میرزا حسن اصفهانی متخلص به صفی و ملقب به صفی علی بی شک از بزرگترین عرفای اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم هجری قمری است که علاوه بر مقامات معنوی به معلومات ظاهری نیز آراسته و دارای طبعی شیوا و قلمی توانا بوده و از خود آثاری گرانبها به جای گذارده است که از آنها یکی
تفسیر منظوم قرآن کریم است که با
تاویلات عارفانه به رشته نظم کشیده شده و از شاهکارهای عظیم دوره اخیر به شمار میرود.
«سالها بود که در خیال داشتم ترجمه تفسیر کلام الله را به نظم آرم که مشوق مردم فارسی زبان به خواندن و فهمیدن معانی و نکات عرفانی قرآن گردد و خاطرها از اباطیل مدعیان لفظ تراش پرداخته شود و توفیق اینکار بزرگ را نمی‌یافتم بلکه ممتنع می‌پنداشتم. در این آخر عمر عنایت باری تعالی شامل حال شد و این امر عجیب در مدت دو سال بلکه کمتر به ظهور پیوست.
از آثار عجیب این عصر یکی تفسیر منظوم است که اگر بی غرضانه آن را بخوانی وقوعش را از عجایب روزگار دانی. نه از آن گویم که این
فقیر به نظم آورده اگر من از دنیا نگذشته باشم
دنیا از من گذشته، نخواهم از این تعریف کسی را به خود راغب کنم. اگر مردم همه راغب شوند بعد از این چه خواهد شد و در این آخر عمر چه طرفی از دنیا خواهم بست که در خرابه‌ای نشسته‌ام و از حیات عاریت به حقیقت خسته، نه آمالی دارم نه اولاد و عیالی.
اما تو به دانش انصاف ده و به اغراض طبیعت پا بر حق منه که اگر مرا نامی نیست این کتاب از برای عجم نیک نامی است. مردم اغلب مرده پسند و غایب طلب و بیگانه پرستند. اگر چنین کتابی از سایر بلاد به ایران آمده بود «در شئونش بنگر تا چه حکایتها بود». »
«بزرگترین اثر صفی تفسیر منظوم اوست که یکی از آثار بزرگ و پرارزش قرون اخیر است. این تفسیر منظوم در بحر رمل مسدس مقصور (وزن
مثنوی مولوی) سروده شده است و کار مفصل و پرعظمتی است.
پس از خطبه افتتاح و دیباچه منظوم چنین آغاز می‌گردد:
حمد بی حد ذات پاکی را سزاست کو خلایق را به نیکی رهنماست
خاکرا جان داد و ادراک و بیان تا شناسد داده خلاق جان
برگزید از خاکیان خیل رسل خلق تا بروی گرایند از سبل
یک رباعی در ماده تاریخ این تفسیر از خود صفی آمده:
من خوبترین ترجمه قرآنم بر معجزه نبی بهین برهانم
تاریخ من ار طلب کنی خود گویم «تفسیر صفی هادی گمراهانم»
(مصرع اخیر به
حساب ابجد ۱۳۰۷ هجری قمری)
شیوه صفی در تفسیر چنین است که اول آیات شریف قرآن را ذکر می‌کند و در ذیل آن معنی فارسی آیات را به
نثر می‌نگارد و سپس تفسیر را به
نظم می‌سراید.
آغاز تفسیر چنین است:
از پی تفسیر قرآن مجید باشد از حق عمر و توفیقم امید
تا به شکر آنکه دادم نطق و کام معنی قرآن به نظم آرم تمام
ابتدا از نام خویش اندر کتاب با رسول رحمت آمد در خطاب
باب گنج علم خود ذات قدیم کرد بسم الله الرحمن الرحیم
این تفسیر به لحاظ آنکه یگانه
تفسیر منظوم فارسی شیعی است از اهمیت فوق العاده‌ای برخوردارست علاوه بر این مشحون از
تاویلات صوفیانه است که تلاش نموده آنها را با
احادیث و اسناد و مدارک مستند و مبرهن سازد به عنوان نمونه در تاویل عرفانی آیه شریفه «الله نور السماوات و الارض... فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیها اسمه یسبح له فیها بالغدو و الاصال»
گوید:
در بیوتی باشد آن مشکات نور که خداشان داده رخصت بر حضور
که شود آوازها در آن بلند یاد کرده در وی اسم ارجمند
می‌نماید اندر آن تسبیح حق صبح و شام از حسن عهد ماسبق
خواند این آیت مگر خیر الانام گفت مردی این سرا باشد کدام
گفت باشد خانه پیغمبران گفت ابا بکر صدیق اندر زمان
این سرای حیدر است و فاطمه یافت آیت را نکو او ترجمه
صفی در این تفسیر به مباحث علوم قرآن نیز توجه داشته است به عنوان نمونه:
توبه و انفال آمد در خبر که بود یک سوره در اصل نظر
ز آن در این سوره نیامد بسمله تا نباشد در میانشان فاصله
در مدینه یافت این هر دو نزول جز دو آیت کوست مکی بر رسول
به علل و اسباب برخی از احکام شرعی نیز پرداخته مانند اینکه در علت قصر نماز در ذیل آیه ۱۰۱ سوره نساء میفرماید:
چون سفر کردید بر روی زمین بر شما نبود گناهی پس یقین
گر نماز خویش را سازید قصر چار را بر رکعتین اعنی بحصر
گر که ترسید از
فساد مشرکان با شما چون دشمنند ایشان عیان
کز چه در اسلام گشت این حکم عام زآنکه نبود خوفی اندر هر مقام
گفت این صدقه است از حق بر عباد شکر باید کرد زین فضل زیاد
در بیان و تحقیق مهدویت ابیات جالب و شنیدنی دارد که در ذیل آیه ۶۹ سوره نساء آمده است.
از شهیدان شد اشارت بر حسین هر نبی و هر ولی را نور عین
صالحان اولاد او تا قائمند بر وجوب لطف از حق دائمند
دور قائم دائم است از رب دین تا قیامت ذاولیا و راشدین
هر زمانی را ولیی لازم است وین ولایت در مدار قائم است
مهدی هادی است قائم در طریق رهروان را در روش نیکو رفیق
اشتعال آن اتصال است از ولی همچنین تا اصل آن ذات العلی
دور مهدی این بود بر اتصال گر شناسی دور او را در مجال
دور یکدور است نزد اهل دل و آن بود دائر به مهدی متصل
وی در پایان تفسیر منظوم تاریخ آغاز تفسیر را ۱۳۰۶ و پایان آن را ۱۳۰۸ هجری بیان کرده و نام آن را «تفسیر صفی» گذاشته است.
چون هزار و سیصد از هجرت گشت (گذشت) در ششم سال ابتدا این نامه گشت
در هزار و سیصد و هشت این چنین گشت ختم از عون رب العالمین
بر چسان تا افکند طرح کلام نفی «تفسیر صفی» را بر انام
اندر این نظم مبارک از کلام یافت اسرار معانی انتظام
بحر گوهر گشت «تفسیر صفی» از رموز نغز بکر مختفی
این تفسیر بصورت سنگی و حروفی مکرر چاپ گردیده است که مشخصات نسخه حاضر به شرح زیر است:
نام کتاب: تفسیر قرآن صفی علی شاه (معروف به تفسیر صفی)
مولف: حسن صفی علی شاه
نوبت چاپ: اول ۱۳۷۸
تیراژ: ۳۰۰۰ نسخه
ناشر: انتشارات منوچهری، تهران
قطع: رحلی
مترجم: صفی علی
صفحات: ۸۴۰
ابیات: حدود ۶۰۰۰۰
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
