تفسیر جوامع الجامع
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
![]()
تفسیر جوامع الجامع نوشته امین‌الاسلام، ابوعلی،
فضل بن حسن طبرسی مفسر بزرگ
شیعه است. این تفسیر، خلاصه دو تفسیر قبلی ایشان به نام
مجمع البیان و
الکافی الشافی است که به رشته تحریر درآمده و در عین ایجاز و اختصار، گویای مهمترین حقایق قرآنی و ارائه کننده جنبه‌های
ادبی بدیع در
قرآن است.
تفسیر جوامع الجامع نوشته امین‌الاسلام، ابوعلی،
فضل بن حسن طبرسی، صاحب
مجمع البیان است.
این تفسیر، خلاصه دو تفسیر قبلی ایشان است که به درخواست فرزند برومندش و وساطت برخی دوستان ارجمندش به رشته تحریر درآمده و در عین ایجاز و اختصار، گویای مهمترین حقایق قرآنی و ارائه کننده جنبه‌های
ادبی بدیع در قرآن است. این كتاب پس از
مجمع البیان از معروف‌ترین آثار علامه طبرسی است كه در مدّت یك سال (از
ماه صفر ۵۴۲ تا
محرم ۵۴۳ ق.) و پس از اتمام دو تفسیر مجمع البیان و
الکافی الشافی تألیف شده است.
خود در مقدمه، چنین می‌گوید: هنگامی که از نوشتن کتاب بزرگ تفسیری، مجمع البیان که شامل انواع معارف و
علوم قرآنی بود فراغت یافتم، بر کتاب
کشاف زمخشری دست یافتم و بر آن شدم که از بدایع و نکات و ظرافت‌های بی‌نظیر آن خوشه برچینم؛ (چنان کردم و از این‌کار، کتابی به دست آمد) که آن را الکافی الشافی نام نهادم. هر دو کتاب، پس از پا گذاشتن به عرصه وجود، مورد استقبال شایان دلباختگان قرآن قرار گرفت. در این هنگام، فرزند دلبندم، ابونصر حسن (که خداوند او را به وجه احسن نصرت دهد) از من خواست که آن دو را در قالب تلخیص درآورم تا برای همگان سودمند باشد و (مردم) به نظریات علمی و دقایق فکری و نکات
بدیع ادبی هر دو کتاب، یکجا دسترسی پیدا کنند؛ و این در حالی بود که سن من از هفتاد گذشته و چنین کاری برایم دشوار بود؛ ولی با اصرار برخی دوستان محترم که (فرزندم) به شفاعت آورده بود، به درخواست ایشان تن در دادم و با حول و قوه الهی سعی در هموار شدن راه نمودم و بحمدالله موفق گردیدم و آن را جمع الجوامع نام نهادم؛ و این، اسمی است که با واقعیت مطابق است.
تنها امتیاز و تفاوت این تفسیر از تفسیر کشاف در امور زیر است:
۱. اختصار و حذف زوائد و مطالب غیر ضروری؛ طبرسی کوشیده است، بیشتر مطالب را در قالب عبارات موجز و کوتاه‌تری ارائه کند؛ ولی متاسفانه در برخی موارد، این اختصار موجب پیچیدگی در عبارت یا اخلال لفظی و معنوی گردیده است؛ مانند: ذیل آیه ۴۰
سوره اعراف؛
و ذیل آیه ۵۴ سوره اعراف؛
در حالی که آن موارد در کشاف روشن و رساست.
۲. در بسیاری از موارد، روایاتی از طرق شیعه نقل شده که گاهی با تفسیر صاحب کشاف موافق
و در برخی موارد مخالف است.
۳. در پاره‌ای موارد، مطالبی را از مجمع البیان آورده
یا بر آن افزوده است.
۴. در مواردی که آراء کلامی
امامیه با نظر
معتزله موافق یا نظر شخصی طبرسی در تفسیر آیه با نظر زمخشری مخالف بوده است، از نظر صاحب کشاف عدول کرده و آنچه را خود، حق می‌دانسته گفته است.
این مطلب، از مقدمه استاد ابوالقاسم گرجی بر این تفسیر گرفته شده است.
این تفسیر به سبک مجمع البیان، منظم و مرتب نیست، بلکه چون کشاف مطالب بدون عنوان‌بندی، بدنبال یکدیگر آمده است. این تفسیر بسیار موجز و ویژگی مهم آن،
ادبی بودن آن است که با عبارات بسیار کوتاه، آیات قرآنی را تبیین می‌کند، و شامل تمام آیات قرآن می‌گردد.
شیوه این تفسیر، بیان مسائل مربوط به
لغت،
اعراب،
قرائت، بیان نظم و نکات
ادبی و بلاغی و احیانا کلامی است و مولف، با رعایت گزیده‌گویی، متنی دقیق و لطیف ارائه کرده است که بدین‌جهت مورد توجه
حوزه‌های علمیه قرار گرفته است و به عنوان کتاب درسی رسمی تدریس می‌شود.
گرچه طبرسی، گاهی در این تفسیر، از مجمع البیان و یا شاید از دیگر دانشمندان سخنانی نقل می‌کند،
ولی می‌توان گفت: بیشتر بلکه نزدیک به همه مطالب آن از کشاف اقتباس شده است. حتی در مواردی که
زمخشری در تفسیر آیه سکوت کرده مانند: ذیل آیه ۴۹
و آیه ۱۲۲ و ۱۲۳
سوره بقره،
یا قرائتی جز
قرائت عاصم را اصل قرار داده مانند ترجیح تفدوهم بر تفادوهم در تفسیر آیه ۸۵ از سوره بقره
یا عبارت آیه را به نحوی تغییر داده مانند: یتفکرون به جای تتفکرون
، و جعلناکم ازواجا به جای و خلقناکم ازواجا
، و ما تدعون من دونه من شیء به جای ما یدعون من دونه من شیء.
در مواردی از این دست، از تفسیر کشافت تبعیت کرده است.
از این گذشته، در این تفسیر، از آن نظم و ترتیبی که در مجمع البیان رعایت شده، خبری نیست و همان درهم ریختگی تفسیر کشاف را به خود گرفته است.
روش تفسیر در پردازش مطالب بدین‌گونه است که در آغاز با نام سوره، بیان مکی و مدنی و معنای سوره، تعداد آیات و فضیلت سوره شروع می‌کند، آنگاه به قرائت، لغت،
نحو صرف، و واژه‌شناسی آیه می‌پردازد، سپس به بیان و شرح و توضیح معنای آیه پرداخته به مانند زمخشری، گفته‌های تفسیری را ارائه می‌کند.
در آغاز آیاتی چند که به یک موضوع مربوط است ذکر شده و سپس به تدریج اجزاء آن آیات آورده شده و در ضمن تفسیر آن جزء، قراءت و جهات
ادبی از صرف و نحو و لغت و
اشتقاق و
بلاغت و احیانا
کلام و
فقه و
اصول بیان گردیده است. البته در
آیات الاحکام مباحث فقهی را غالبا با اختصار و بنحو ایجاز مطرح می‌کنند، (مانند
سوره مائده آیه ۶ بحث «و امسحوا برؤوسکم و ارجلکم الی الکعبین»)، و تفصیل آن را به کتاب مجمع البیان ارجاع می‌دهند.
این تفسیر بارها به اشکال مختلف به چاپ رسیده است. چاپ نخستین آن با چاپ سنگی و قطع رحلی در یک جلد در
تهران به سال ۱۳۲۱ قمری. چاپ دیگر با تصحیح و تعلیق شهید
سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی در سال ۱۳۸۳ قمری و در یک مجلد. چاپ سوم در تهران توسط دانشگاه تهران با تصحیح و تعلیق دکتر
ابوالقاسم گرجی در چهار جلد با قطع بزرگ است که البته همین چاپ در قطع وزیری توسط ناشر یاد شده و شورای مدیریت حوزه علمیه قم، به طور افست نیز انجام گرفته است. دار الاضواء بیروت نیز در سال ۱۴۰۵ قمری این کتاب را در چهار جزء و دو مجلد چاپ کرده است.
لازم به یادآوری است که این تفسیر افزون بر چاپهای گوناگون توسط احمد امیری شادمهری به
فارسی ترجمه شده و تاکنون دو جلد آن توسط بنیاد پژوهش‌های اسلامی (۱۳۷۴- ۱۳۷۵) منتشر شده است.
دکتر گرجی تحقیق خود را بر اساس پنج نسخه خطی و چاپی، انجام داده‌اند.
نسخه اول متعلق به کتابخانه مجلس شورای ملی،
نسخه دوم چاپ یک جلدی با تحقیق شهید سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی،
نسخه سوم چاپ سنگی است که به اشراف جمعی از فضلای قم تصحیح شده است.
نسخه چهارم و پنجم به شماره ۸۱ و ۸۵ متعلق به کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران.
نسخه دوم که با تحقیق دانشمند گرامی شهید سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی انجام گرفته دارای مقدمه‌ای سودمند در ۲۱ صفحه از محقق در شان قرآن و تفسیر آن، ذکر خصوصیاتی از کتاب جوامع الجامع و چاپهای گذشته آن، شرح حال مؤلف و تالیفات او و مصادر تصحیح می‌باشد، و در پایان همان چاپ، هفت صفحه مطالب مفید و قابل ملاحظه‌ای را تنبیه نموده‌اند.
کارهایی که دکتر ابوالقاسم گرجی در تحقیق خود انجام داده‌اند شامل:
۱- مقدمه‌ای شامل شرح حال مؤلف، مولفات او و معرفی جوامع الجامع.
۲- تصحیح نسخه دوم که متن کتاب قرار داده شد.
۳- حاشیه و تعلیق.
۴- اعراب و شکل کلمات
۵- نقطه‌گذاری
۶- شماره آیات
۷- تهیه فهرست‌های مختلف، (فهرست مطالب، فهرست آیات مورد استشهاد، فهرست روایات، فهرست کتب، فهرست اسماء، فهرست طوائف و جماعات، فهرست ازمنه و امکنه)
۱. تفسیر جوامع الجامع؛ چهار جلد توسط انتشارات دانشگاه تهران و مرکز مدیریت حوزه علمیه قم با تحقیق دکتر ابو القاسم گرجی و مقدمه ایشان.
۲. دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی؛ جلد ۱ و ۲ به کوشش بهاءالدین خرمشاهی انتشارات دوستان تهران ۱۳۷۷
۳. طبقات مفسران شیعه؛ دکتر عقیقی بخشایشی، ج۲ انتشارات دفتر نشر نوید اسلام قم ۱۳۷۲ چاپ اول
۴. المفسرون حیاتهم و منهجهم؛ سیدمحمدعلی ایازی چاپ انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۴ قمری ۱۳۷۳ شمسی
۵.تفسیر و مفسران؛ محمدهادی معرفت.
معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، ج۲، ص۳۲۰-۳۲۲. نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
سایت اندیشه قم
