تفسیر بحر العلوم (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تفسیر سمرقندی، که به «بحر العلوم» نام گذاری شده است در ۳ جلد وزیری به
زبان عربی شامل تمام قرآن می‌باشد. مانند
تفسیر طبری از تفاسیر ماثور به شمار می‌رود.
حاجی خلیفه در
کشف الظنون می‌نویسد: «بحر العلوم کتابی مشهور، دقیق و مفید است که زین الدین قاسم بن قطلوبغای حنفی احادیثش را
تخریج کرده است.» با رویکرد نقلی تفسیر، احادیث بسیاری در بیان مفاهیم آیات قرآن در آن آمده است و مؤلف نظریات تفسیری
صحابه و
تابعین از جمله
عبدالله بن عباس،
عبدالله بن مسعود،
ابی بن کعب،
مجاهد،
حسن بصری و دیگران از اصحاب تفاسیر نقلی مانند
مقاتل بن سلیمان، قتادة و تفاسیر لغویین مانند
زجاج، فراء،
ابن قتیبة دینوری و ابو عبیده معمر بن مثنی را نقل نموده است. سمرقندی قبل از تفسیر مقدمات عمده‌ای در علوم قرآن و مباحث آن ذکر نکرده و فقط به بیانی مختصر در تشویق به طلب تفسیر، روایاتی در
فضیلت قرآن و تفسیر و شرایط آن و نهی از تفسیر به رای و ادله آن اکتفا کرده است.
روش کلی وی نقل احادیث و مرویات از پیامبر صلی الله علیه و اله و صحابه و تابعین است، شروع تفسیر با ذکر اسامی سوره‌ها، مکان
نزول، فضل و احکام آنها می‌باشد، سپس به تفسیر آیات با نقل ماثورات و اقوال مفسرین و اهل لغت و ادب می‌پردازد. نکته قابل توجه در این تفسیر این است که بر خلاف
تفسیر طبری، روایات و استشهادات در اغلب موارد بدون ذکر سند آمده است. و علت حذف اکثر اسناد را در مقدمه «بستان العارفین» تسهیل امر و ایجاد منفعت بیشتر برای مراجعه کنندگان می‌داند.
البته در مقدمه تفسیر طرق خود را ذکر می‌نماید، در لابلای تفسیر نیز آنجا که طریق او با آنچه در مقدمه ذکر کرده، متفاوت باشد آن را بازگو می‌کند.
مؤلف به ذکر مجرد
روایات و استشهادات تفسیری بسنده کرده و جز اندک مواردی به
ترجیح اقوال نمی‌پردازد. در موارد بسیار اندک متعرض
اختلاف قرائت‌ها می‌شود. مانند آیه «لا ینال عهدی الظالمین».
در صورت امکان آیات قرآن کریم را با عنایت به دیگر آیات شرح و تفسیر می‌کند. مانند آیه «و انی اعیذها بک و ذریتها من الشیطان الرجیم».
و گاهی هم به مباحث لغوی و زبانی می‌پردازد.
برخی روایات اسراییلی در این تفسیر آمده است اما در شیوه بیان، عدم اعتماد او به
اسرائیلیات پیداست. البته اشاره‌ای به بیان ضعیف و نقد روایات نمی‌نماید. مانند آیه «و ما انزل علی الملکین هاروت و ماروت»
و آیه «فازلهما الشیطان عنها»
و آیه «و لما برزوا لجالوت و جنوده»
و در داستانها و حکایتهای دیگر قرآنی.
تفسیر سمرقندی از ذکر مباحث نظری نیز خالی نیست و در موارد بسیاری برخی پندارهای سست پیرامون
تناقض ظاهری برخی آیات را طرح و به رد آن پرداخته است. مانند آیه «هو الذی خلق لکم ما فی الارض جمیعا ثم استوی الی السماء فسواهن سبع سموات...»
در آیات احکام، به اختصار قناعت نموده،
حکم فقهی را به اندازه مورد نیاز در تفسیر آیه و در اغلب موارد بدون استدلال و نقل اقوال دیگر
مذاهب، بیان می‌دارد. (از جمله مواردی که به نقل اقوال و استدلال جزیی می‌پردازد آیه، «و السارق و السارقه...»
و آیه ۳۳ سوره مائده،
می‌باشد.)
سمرقندی گاهی نیز به
اسباب نزول آیات به نقل از
صحابه،
تابعین و دیگر تفاسیر، می‌پردازد مانند آیه ۳ و ۴ سوره مائده
مفسر با وجود رعایت اختصار گاهی به بیان وقایع و قصص تاریخی نیز مبادرت می‌نماید مانند آیه
«... فاغرینا بینهم العداوة و البغصاء...» ،
شامل داستان
بولس و
نصاری و تقسیمات فرق
مسیحیت.
سمرقندی در شان نزول آیه
«انما ولیکم الله و رسوله و الذین امنوا الذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزکاة و هم راکعون»
صدقه دادن انگشتر نقره توسط حضرت علی علیه‌السّلام به فقیر را ذکر می‌نماید و نیز در آیه ۶۱ سوره آل عمران: (آیه مباهله) به همراه آوردن حضرت امام علی علیه‌السّلام فاطمه سلام‌الله‌علیهم و حسنین علیه‌السّلام را توسط پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم جهت
مباهله نقل می‌نماید. .
اما ذیل آیه
«انما یرید الله
ایذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا» در جلد ۳ صفحه ۶۰ از ذکر مصداق اهل بیت خودداری می‌نماید، ضمن اینکه «رجس» را به اثم (گناه) معنا می‌کند و در «یطهرکم تطهیرا»، تطهیر را از اثم و ذبوب (گناه) دانسته است.
نسخه حاضر بر مبنای دو نسخه خطی تهیه و تنظیم شده است. نسخه اول که کامل بوده و محور تصحیح قرار گرفته است، مربوط به دار الکتب المصریة به شماره ۵۶ نوشته شده به سال ۹۹۲ ه می‌باشد. و نسخه دوم مربوط به دانشگاه ادینبرگ به شماره ۳۶۸۸ کتابخانه تشستربیتی می‌باشد. تصویری از برخی صفحات نسخه‌ها نیز در ابتدای جلد اول آورده شده است.
تفسیر سمرقندی تا کنون چندین چاپ داشته است. برخی از آنها از این قرارند:
۱- چاپ
بغداد ابتدای قرن ۱۵ هجری توسط اللجنة الوطنیة للاحتفال بمطلع القرن الخامش عشر، در چاپخانه الارشاد و تحقیق
دکتر عبد الرحیم احمد الزقه، به سال ۱۴۰۵ ه ۱۹۸۵ م در ۳ مجلد.
۲- چاپ بیروت توسط دار الکتب العلمیة سال ۱۴۱۴ ه ۱۹۹۳ م در ۳ مجلد به تحقیق و تعلیق شیخ علی محمد معوض و شیخ عادل احمد عبد الموجود و
دکتر عبد المجید النوتی.
۳- چاپ حاضر (نسخه حاضر) در
بیروت توسط دار الفکر به سال ۱۴۱۶ ه ۱۹۹۶ م به عنوان چاپ اول در ۳ مجلد به قطع وزیری با تحقیق و تعلیق محب الدین ابو سعید عمر بن غرامة العمروی با شرح حال مختصری از مفسر و آثار او و مشخصات دو نسخه خطی مورد استفاده.
مقدمه مختصر مفسر نیز آغازگر تفسیر می‌باشد. فهرست محتویات هر جلد بر اساس سوره‌ها در انتهای آن موجود می‌باشد. دسته آیات با خطی درشت تر از توضیحات با شماره آنها کاملا مشخص شده و احادیث پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نیز با خطی متفاوت نمایانگر است.
۱- مقدمه تحقیق و سایر مجلدات تفسیر
۲- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی به کوشش بهاء الدین خرمشاهی جلد ۱ ص۶۷۲ و جلد ۲ ص۱۲۱۶
۳- المفسرون حیاتهم و منهجهم سید محمد علی ایازی صفحه ۱۷۳
۴- التفسیر و المفسرون
دکتر ذهبی جلد ۱ ص۲۲۴
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
