تفسیر المعین (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تالیف
مولی نور الدین کاشانی (اخباری) اثر مولی نور الدین محمد بن
مرتضی کاشانی معروف به اخباری (متوفای پس از ۱۱۱۵ ق) نوه برادر
ملا محسن فیض کاشانی
۱- مفسر اضافه بر تفسیر المعین که مورد بحث مقاله است، تفسیری دیگری به نام «مبین» به زبان فارسی تالیف کرده‌اند که در یک مجلد می‌باشد، شیوه آن روایی و کلامی و شامل تمام قرآن کریم بوده و مؤلف به معانی کلمات قرآن و تفسیر آنها پرداخته است. از این اثر نسخه مورخ ۱۲۷۴ ق در
کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (شماره ۱۳۸۴) موجود است.
۲- تعلیقیه‌ای بر
تفسیر صافی ملا محسن فیض
کاشانی نیز از ایشان باقی مانده است.
۳-
تفسیر وجیز در یک مجلد به زبان عربی و شیوه روائی شامل تمام قرآن، مؤلف در این اثر خود از
روایات و احادیث ائمه علیه‌السّلام و تفاسیر قدما، سود جسته است، نسخه‌ای از این تفسیر در کتابخانه مرکزی آستان قدس (ش ۱۲۵۹) موجود است که مؤلف فهرست کتابخانه آستان قدس این تفسیر را به غلط به علم الهدی محمد فرزند ملا محسن فیض نسبت داده است، شیخ آقا بزرگ در الذریعه نظر مؤلف فهرست آستان قدس را رد کرده و این تفسیر را از مؤلفات نور الدین محمد بن شاه
مرتضی نوه برادر ملا محسن فیض دانسته است.
مفسر در رساله «
المنتخب التصانیف» خود می‌نویسد: «چون تفسیر صافی مبسوط بود و بر خواننده قرآن سخت می‌نمود که در اثناء قرائت به آن مراجعه کند، به ذهنم آمد که تفسیری از آن بیرون آورم که به قاری قرآن هنگام تلاوت، در فهم لغات و کلمات قرآنی کمک کند و در آن به ذکر روایات
اهل بیت «علیهم السلام» و اقوال متقن مفسران پرداختم و نام آن را «
معین التالی» گذاشته خود در مطالعه و قرائت قرآن از آن بهره می‌جستم که نزدیک به ۱۲۰۰۰ بیت می‌باشد.»
تفسیر «المعین» به زبان عربی در یک مجلد بزرگ و به
شیوه روایی شامل تمام قرآن کریم می‌باشد، تفسیری است مختصر به شیوه تفسیر
سید عبدالله شبر با استناد به روایات و احادیث ائمه اطهار «علیهم السلام» با این تفاوت که وی متاثر از فرهنگ و گرایش عمومی قرن ۱۱ و ۱۲ برخی از علمای شیعه، در توجه فوق العاده به حدیث در برابر روش
تفسیر اجتهادی و عقلگرایی برخی دیگر از علمای آن دوران است.
این تفسیر مزجی و همانند صافی فیض
کاشانی است. قبل از شروع به تفسیر مقدمه‌ای را در پانزده صفحه در ضوابط و مطالب مهم مربوط به تفسیر آورده است، از قبیل اهمیت تمسک به قرآن،
تلاوت، تدبر و تفسیر آن، با ذکر آیات و احادیثی از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و ائمه علیهم‌السّلام ، و احادیثی در زمینه نزل القرآن علی اربعة ارباع، نزل القرآن ثلاثا، نزول القرآن علی سبعة اقسام» معانی الآیه،
ظهر و
بطن و...
ضمن بیان شیوه و انگیزه خود از تالیف تفسیر، رمز حروف کلمه معین را که در جاهای مختلف تفسیر بکار برده توضیح می‌دهد و می‌فرماید:
پس از نقل نص عبارت
ائمه علیهم‌السّلام رمز «م» .
پس از بیان مطلبی که مستفاد از کلام ائمه علیه‌السّلام است، رمز «ع» .
پس از نقل عین عبارت
تفسیر قمی که به امام علیه‌السّلام نسبت نداده است، و یا توهم تنافی به حسب ظاهر بین روایت و آنچه که من نقل کرده‌ام رمز «ی» .
بعد از بیان کلام
معصوم علیه‌السّلام و یا بیان آیه رمز «ن» را مورد استفاده قرار دادم.
و بقیه موارد که دارای این رموز چهارگانه نباشند قول مفسرین بوده که با تصرف در عبارت از آنها نقل شده است. ایشان مصادر اقوال و متون اخبار را به تفسیر صافی ملا محسن فیض ارجاع داده‌اند.
روش ایشان در بیان مطالب به این شکل بوده که ابتدای هر سوره پس از ذکر نام به بیان تعداد آیات و
مکی و
مدنی بودن آن می‌پردازد. سپس فرازهای آیات را بطور جداگانه توضیح و تفسیر می‌دهد. در این بین بطور طبیعی برخی آیات و فرازها بدون توضیح می‌باشند.
مفسر سعی نموده از تکرار مطالب مشابه جلوگیری نماید، بر این اساس گاهی تفسیر آیات را به موارد مشابه قبل ارجاع می‌دهند. مانند
مصنف به طور معمول به
قراءات و
اختلاف آنها توجه نموده و شکل‌های متفاوت اختلاف قرائت از قبیل قرائتهای تفسیری، قرائتهایی که نشان از حذف کلمه دارد و نیز قرائتهایی که دلالت بر حذف و تفسیر ندارد که موارد اصلی اختلاف قرائت می‌باشد مانند
توجه مصنف به
شان نزول نیز در حد اشاره به موارد اندکی از آن می‌باشد مانند
پاورقی‌های موجود اغلب برگرفته از تعلیقات نسخ خطی متفاوت می‌باشد، بیان
فضل سور ، اشاره به متن برخی
احادیث ،
نسخه بدلها و اختلاف نسخ را شامل می‌شود، که توسط محقق محترم تدارک شده است.
مصنف محترم قبل از مقدمه تفسیر، مقدمه‌ای بیان کرده‌اند در باب علم، اهمیت آن، طلب آن، همراهی علم و عمل، تقسیم علم به علم بالله، علم به
ملائکه الهی، علم به
کتب الهی ، علم به رسل الهی و علم به
معاد و از جهتی تقسیم آن به علم مقصود بذات و علم مقصود برای عمل، که از اولی به علم باطن و حقیقت و از دومی به
علم فقه و
شریعت و
علم اخلاق و
طریقت نام می‌برد، و پس از بیان انگیزه خود از تالیف تفسیر، به علوم اهل بیت
عصمت و طهارت علیه‌السّلام پرداخته زوایای مختلف آن را بررسی کرده است، تالیفات خود در این زمینه را بازگو می‌نماید. سپس به کتب فقها، حکما، اصحاب
عشق و
عرفان و ارباب ذوق و وجدان نظری افکنده، نوشته‌های خود در این زمینه را بیان می‌نماید. و با بیان اینکه کلیه تالیفات خود را بر مبنای علوم اهل بیت علیهم‌السّلام پی ریزی کرده است مقدمه را به پایان می‌برد.
مفسر محترم بر این تفسیر خاتمه‌ای در باب دعاهای
تلاوت قرآن و کیفیت
استخاره به قرآن دارند و سرانجام تفسیر به سال ۱۰۹۰ هجری قمری بوده است.
این تفسیر در اصل یک مجلد بوده که ناشر با تحقیق آقای
حسین درگاهی آن را در سه جلد منتشر کرده است. ناشر آن کتابخانه آیت ا... مرعشی نجفی بوده که چاپ اول آن به سال ۱۴۱۰ ه. ق با قطع وزیری به اشراف آقای
سید محمود مرعشی به زیور طبع آراسته گردید.
محقق محترم نسخه حاضر را با استفاده از ۶ نسخه مختلف مهیا کرده‌اند:
۱- نسخه مصححه و کامل که توسط محمد تقی بن ابی الحسن، در زمان حیات مؤلف از
نسخه اصلی و خطی ایشان و ۱۶ سال پس از تالیف آن نوشته شده، که حواشی و تعلیقاتی به عنوان «منه رحمه الله» در کنار آن مشاهده می‌شود، از جمله تعلیقها، روایات
ثواب قرائت سور است که محقق در پاورقی ذکر کرده‌اند. از جمله تعلیقات، اختلاف قراءات در اکثر کلمات بوده که بعلت قلت استفاده در این زمان، محقق از ذکر نام آنها خودداری کرده است. این نسخه در حال حاضر در
کتابخانه مجلس شورای اسلامی ضمن مجموعه شماره ۴۱۳۷ می‌باشد. و با رمز «م» مشخص شده است.
۲- نسخه مصححه اما ناقص، از
سوره بنی اسرائیل تا آخر قرآن که محمدباقر بن محمد رضا عبد العظیمی تهرانی در مکه مکرمه به سال ۱۲۰۷ قمری، نوشته‌اند که با رمز «ر» مشخص شده است. از آنجا که نویسنده محترم از علماء جلیل القدر بوده برای کمبود جبران موجز بودن تفسیر تعلیقاتی به آن اضافه نموده‌اند که شامل روایات، سیره، لغت و مباحث دیگر می‌گردد، اکثر حواشی این نسخه نیز توسط محقق محترم در پاورقی ذکر شده است و آنجا که پاورقی‌ها بدون ماخذ باشد، از این نسخه‌اند.
۳- نسخه کامل به خط ملا محمد صالح بن محمد حسین
کاشانی در سال ۱۲۱۴ هجری که حضرت آیت ا... العظمی مرعشی نجفی آن را ذکر کرده‌اند. که با رمز «ش» مشخص گردیده است.
۴- نسخه کامل به خط محمد تقی سمنانی در محرم ۱۲۸۲، که از روی نسخه‌ای که دارای دستخط مصنف بوده تهیه شده است. رمز این نسخه «ج» و در کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره ۳۱۱۰ موجود می‌باشد.
۵- نسخه کامل به خط محمد بن علی اصغر سمنانی به سال ۱۲۸۲ رمز آن «د» و در کتابخانه دانشگاه تهران به شماره ۷ موجود می‌باشد.
۶- نسخه ناقص از اول قرآن تا جزء ۲۶ آن با رمز «ت» و در کتابخانه دانشگاه تهران به شمار ۲۷۹۶ می‌باشد.
نسخه اول که با رمز «م» مشخص شده، به عنوان محور تحقیق قرار داده شده و در پاورقی به تفاوتها و مسائل دیگر اشاره گردیده است. در این نسخه نیمی از صفحه را فقط آیات قرآن و نیم دیگر را توضیح و تفسیر مفسر به همراه آیات و فرازهای آن تشکیل می‌دهد.
۱- دائرة المعارف تشیع ج۴ ص۵۴۵
۲- کشاف الفهارس بخش علوم قرآن، تفسیر ج۴ ص۲۰۳
۳- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی ج۱ ص۷۵۹ بهاء الدین خرمشاهی
۴- مقدمه محقق ج۱ تفسیر و مجلدات تفسیر
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
