تفسیر ابن جزی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
![]()
التسهیل لعلوم التنزیل، اثر
ابن جزی فقیه مالکی، مفسر و شاعر غرناطی است. التسهیل، تفسیری موجز، ولی در آن، همراه با ایجاز، رعایت ایفاء نیز شده است؛ نسبتا جامع و کامل است و شامل ایضاح مشکلات و حل مبهمات و شرح بسیاری از اقوال و آراء گذشتگان، در قالبی فشرده و کوتاه و وافی به‌مطلب است.
نوشته ابوالقاسم محمد بن احمد بن محمد کلبی غرناطی (متوفای ۷۴۱) مشهور به
ابن جزی از مشاهیر علمای آن دیار که در فنون مختلف
فقه و
حدیث و
تفسیر تالیفات ارزنده‌ای دارد و این تفسیر موجز، نمونه آن است. مؤلف، رغبت فراوانی به
جهاد داشت و در همین راه، در واقعه طریف نزدیک
جبل الطارق به
شهادت رسید. (رحمة‌الله‌علیه).
التسهیل، تفسیری موجز است ولی در آن، همراه با ایجاز، رعایت ایفاء نیز شده است؛ نسبتا جامع و کامل است و شامل ایضاح مشکلات و حل مبهمات و شرح بسیاری از اقوال و آراء گذشتگان، در قالبی فشرده و کوتاه و وافی به مطلب است.
وی، در مقدمه این کتاب می‌گوید: این کتاب را در تفسیر قرآن و تبیین ابعاد مختلف آن نگاشتم و راه میانه و نافعی را انتخاب کردم؛ آن را کوتاه ولی جامع نوشتم و هدفم چهار چیز بود:
۱. فراهم آوردن انبوهی از
علم در حجمی اندک؛
۲. بیان نکات شگفت‌انگیز و فواید تعجب‌آمیز؛
۳. توضیح مشکلات و تبیین مبهمات؛
۴. بررسی و نقد آراء مفسران و تعیین رای برتر.
مولف، مقدمه کوتاهی بر تفسیرش نوشته که حاوی مطالب گوناگون متعلق به شناخت قرآن است در ده باب؛ و در آن، مطالب فراوان و ارزنده‌ای ارائه کرده است که بیشتر به تلخیص مقدمه
ابن عطیه در
تفسیر المحرر الوجیز می‌ماند؛ زیرا مولف در این تفسیر، بر
تفسیر ابن عطیه و
زمخشری و دیگر تفاسیر ادبی - لغوی تکیه کرده است. روی هم رفته، تفسیری جامع، کامل و ارزشمند است و برای تسهیل بیشتر، در کنار متن قرآن به چاپ رسیده است.
ابن جزی دو مقدمه قبل از آغاز تفسیر بیان داشته است، در مقدمه اول مباحثی در دوازده بخش پیرامون برخی
اصطلاحات علوم قرآنی تحت عناوین زیر آورده است:
نزول قرآن، سوره‌های مکی و مدنی، معانی و علومی که
قرآن کریم فراگیر آن است. فنون دانشی که به قرآن مربوط است، اسباب اختلاف بین مفسران، ذکر مفسران و جوامع قرائت،
فصاحت و
بلاغت و ادوات بیان،
ناسخ و
منسوخ،
وقف،
اعجاز قرآن و فضل آن. این مقدمه، تا حدود زیادی به مقدمه تفسیر «المحرر الوجیز» ابن عطیه، شباهت دارد.
در مقدمه دوم به تفسیر معانی کلماتی (اسم، فعل، حرف) می‌پردازد که بیش از چند بار در قرآن آمده است، به ترتیب حروف الفبا تنظیم نموده و با اختصار، آن را مقدمه‌ای برای تفسیر آیات محسوب کرده است.
همانطور که اشاره شد، وی در اصول و فروع فقهی،
مالکی سلفی است و همین عقیده
سلفی او در برخی آرای فقهی وی
ذیل آیات احکام قرآن راه یافته و آرای فقهی
چهار مذهب اهل‌سنت را به‌طور تطبیقی طرح کرده و در مذهب خود
متعصب نیست. در طرح مباحث علمی بیشترین تاثیر را از ابن عطیه و صاحب
کشاف پذیرفته و منقولاتی هم از دیگر مفسران در تفسیرش آمده است. از مطالعه تفسیر چنین به‌نظر می‌رسد که وی به رغم عقاید
سلفی‌اش به
تصوف هم دلبستگی داشته و آن را با قرآن مرتبط می‌دانسته است.
ابتدا برخی سور را با ارائه اطلاعاتی کلی راجع به آنها مانند نام، تعداد آیات، مکی، مدنی بودن و نزول سعده، پشت سر می‌گذارد و با ذکر آیات مهمترین عبارات آن را با توضیح تک واژگان شرح کرده و عبارات روشن را بی تفسیر گذاشته است. از جمله موارد بی تفسیر، آیاتی است که قبلا شبیه آنها را شرح داده باشد. نظریات مفسران را به
ایجاز آورده و در اکثر موارد از ذکر نام آنها خودداری می‌نماید و علت آن را عدم صحت اسناد اقوال و یا اختلاف ناقلین در نسبت آنها ذکر می‌کند. بنابراین ذکر روایات اغلب بی‌سند است.
ابن جزی سعی نموده بین ماثور و اجتهاد را در تفسیر خود جمع نماید، منتهی طرح مباحث در این (اجتهادی) بسیار کمتر از تفاسیر ماثوری است که آورده است.
وی به اسباب نزول آیاتی که
شان نزول داشته‌اند اشاره کرده است. و به تناسب آیات و سوره‌ها، اختلاف قرائت‌ها، مباحث نحوی و
اشتقاق نیز نه چندان وسیع و ملال‌آور، عنایت داشته است.
ایشان به
قصص قرآنی نیز می‌پردازد و در این بین به
اسرائیلیات نیز توجه دارد و در مواردی به نقد مفسرینی که از ذکر اسرائیلیات ابایی نداشته‌اند می‌پردازد و معتقد است بخشی از این قصص با مقام و منصب انبیاء (علیهم‌السّلام) سازگاری ندارد. با این وصف مواردی بدون نقد باقی مانده است. در روایات نیز با اینکه وعده داده بود فقط صحیح از آنها را نقل نماید، غیر صحیح آورده شده است.
ترتیبی بودن تفسیر، مانع از آن نشده که ابن جزی، در مواردی به بحث موضوعی بپردازد، بدین‌جهت نمونه‌هایی از این بحث‌ها را می‌توان در تفسیر وی مشاهده کرد. مباحثی نیز در استنباط از آیات در ضمن تعبیر «فوائد» مطرح می‌نماید.
التسهیل به دفعات چاپ و نشر یافته است، از جمله: سال ۱۳۵۵ ق در مصر، المکتبة التجاریة الکبری در دو مجلد، و پس از آن در بیروت دارالکتاب العربی به سال ۱۳۹۳ ق، ۱۹۷۲ م طی چهار جزء در یک مجلد بزرگ. دارالفکر
بیروت نیز به تصحیح عده‌ای از علما، چاپی طی چهار جزء در دو مجلد رحلی ارائه داده است.
اخیرا دارالکتاب العربی بیروت، این تفسیر را در یک مجلد رحلی با سه ملحقات در حاشیه و انتهای آن به چاپ رسانده است، این ملحقات عبارتند از: ۱- روایاتی از
صحاح در فضائل برخی سوره‌ها که در تفسیر موجود نمی‌باشد. ۲- مطالبی پیرامون آیات ناسخ و منسوخ که این دو در حاشیه به چاپ رسیده‌اند ۳- وجیزه‌ای در خلاصه فضائل قرآن که در انتهای تفسیر به چاپ رسیده است.
مقدمات
علوم قرآنی التسهیل که در چاپ‌های قبلی ابتدای کتاب، قبل از آغاز تفسیر به چاپ رسیده بود، در این چاپ به انتهای آن انتقال داده شده است. ناشر این چاپ به سال ۱۴۰۳ ق مقدمه‌ای کوتاه بر آن نگاشته و نام آن را «تفسیر ابن جزی» نهاده است.
از تحقیقات انجام گرفته بر این تفسیر موارد زیر را می‌توان نام برد:
۱- خلاصه ابوالحسن بن عبدالعزیز تلمسانی بنام «القاموس الوجیز للقول العزیز» که خلاصه‌ای از تفسیر التسهیل می‌باشد.
۲- حاشیه‌ای بر تفسیر از محمد بن طالب بن سوره فاسی.
۳- «ابن جزی و منهجه فی التفسیر» علی محمد الزبیری دمشق ۱۴۰۷ ق در دو جلد.
۴- «الامام ابن جزی الکلبی و جهوده فی التفسیر من خلال التسهیل لعلوم التنزیل» از عبدالحمید محمد ندا، قاهره ۱۴۰۰ ق، پایان نامه فوق لیسانس.
۱- دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی ج۳ ص۲۳۵.
۲- تفسیر التسهیل، مقدمات و مجلدات تفسیر.
۳- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، بهاء‌الدین خرمشاهی ج۱ ص۱۱۹ و ۶۸۷.
۴- المفسرون حیاتهم و منهجهم، سید محمد علی ایازی ص۲۴۷.
۵- مناهج المفسرین، منیع عبدالحلیم محمود ص۲۰۹.
معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، ج۲، ص۳۰۵-۳۰۶. نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
