تفسیر آلوسی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
![]()
تفسیر آلوسی با نام روح المعانی اثر
سیدمحمود افندی آلوسی بغدادی فقیه، مفسر،
ادیب و مفتی
بغداد است.
تفسیر آلوسی گسترده‌ترین تفسیری است که پس از
تفسیر فخر رازی به شیوه کهن ظهور یافته است؛ بلکه می‌توان گفت: نسخه دوم تفسیر رازی است ولی با‌اندکی تغییر. این تفسیر، یک دایرة المعارف تفسیری طولانی و مفصل است که تقریبا از حجم و حدود تفسیری خارج شده است.
این کتاب در بردارنده اقوال و آرای علمای گذشته و شامل گزیده‌هایی از تفاسیر پیشین و بیشتر از همه از تفسیر فخر رازی بهره برده است، و در این تفسیر سخن به درازا کشیده شده و مسائلی مطرح شده است که چندان فایده‌ای ندارد و گاه از مرز تفسیر بودن بیرون رفته، موجب ملال و خستگی می‌گردد.
روح المعانی اثر
سیدمحمود افندی آلوسی بغدادی (متوفای ۱۲۷۰). وی شیخ العلمای
حنفیان بغداد بود. جامع معقول و منقول، آگاه به مبادی
اصول و فروع و محدث و مفسری آگاه به‌شمار می‌رفت. وی حافظه نیرومندی داشت و هرچه را به خاطر می‌سپرد همواره نسبت به آن حضور ذهن داشت. خود وی در این‌باره می‌گوید: هرگز ذهنم در خصوص چیزی که آن را حفظ کرده‌ام به من خیانت نورزیده است. در سال ۱۲۴۲ منصب افتای حنفیان را در بغداد برعهده گرفت و سپس متولی اوقاف مدرسه مرجانیه بغداد گردید. در سال ۱۲۶۳ از سمت افتاء کناره گرفت و به
تفسیر قرآن پرداخت و پس از اتمام آن، آن را با خود به
قسطنطنیه برد تا بر سلطان عبدالحمید‌خان عرضه نماید؛ و توجه او را به آن معطوف داشت.
روح المعانی گسترده‌ترین تفسیر و جامع‌ترین آن در نوع خود، میان
اهل‌سنت می‌باشد.
تفسیر وی در بردارنده اقوال و آرای علمای گذشته و شامل گزیده‌هایی از تفاسیر پیشین؛ مانند
تفسیر ابن عطیه،
تفسیر ابوحیان،
تفسیر کشاف،
تفسیر ابوالسعود،
تفسیر ابن کثیر و
تفسیر بیضاوی و بیشتر از همه از
تفسیر فخر رازی بهره برده و احیانا بخش‌هایی از منقولات تفسیر رازی را نقد کرده است.
وی در تفسیرش، درباره مسائل اصول و فروع، نسبت به مذهب سلف
تعصب ورزیده و تعصب خود را آشکارا بیان می‌کرده و به همین‌علت در بسیاری از موارد، ادب نویسندگی را رعایت ننموده است؛ به‌طور مثال در تفسیر
آیه «الله یستهزی بهم و یمدهم فی طغیانهم یعمهون؛
خدا (است که) ریشخندشان می‌کند و آنان را در طغیانشان فرو می‌گذارد تا سرگردان شوند.» بعد از سخنان طولانی و لجاجت‌های سرسختانه می‌گوید: اضافه طغیان به ضمیر هم بدین‌جهت است که چنین عملی از آنان صادر گشته، ولی برخاسته از نیرویی است که خداوند به آنان ارزانی داشته و متاثر از
اذن و
اراده الهی است؛ از این‌رو، اختصاصی که از اضافه به دست می‌آید، به‌همین لحاظ است نه به لحاظ محل صدور و اصل اتصاف؛ زیرا آن (مفهوم طغیان) روشن است و به اضافه نیازی ندارد و (این اضافه)، به لحاظ ایجاد استقلالی از جانب فاعل نیست تا به
اذن قادر متعال نیاز نباشد؛ زیرا چنین لحاظی فاقد اعتبار و آکنده از غبار است. پس از ساز و برگ و تاخت و تاز
زمخشری نهراس.
آلوسی در مقدمه تفسیر می‌نویسد که: از دوران کودکی دنبال کشف اسرار مکتوم
قرآن بوده است و از
خداوند آن را طلب کرده است، کودکی و بازی‌های آن را و نوجوانی و شهوات آن را به کنار نهاده، به این فکر مشغول بود، دوران جوانی در این امر مطالعه نمود تا خداوند این توفیق را به او عطا نمود و قبل از ۲۰ سالگی به دفع اشکالات و شبهاتی پرداخت که بر ظاهر قرآن وارد کرده بودند و حاصل آن «
دقائق التفسیر» شد. این فکر ادامه داشت تا در
رجب سال ۱۲۵۲ هجری، در رؤیا دید که خداوند به او امر نموده که آسمان و زمین را طی نماید، او نیز طی کرد و در حالیکه دستی بر آسمان و دستی بر آب داشت، بیدار شد. در پی
تعبیر خواب به این نتیجه رسید که مراد تالیف تفسیر است. پس از آن در ۱۶
شعبان همان سال در سن ۴۳ سالگی در عهد سلطان محمودخان نوشتن را آغاز و در چهارم
ربیع الثانی سال ۱۲۶۷ هجری به اتمام رساند پس از مشورت نام آن را «روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی»، نهاد.
تفسیری است عقلی و اجتهادی که روش بلاغی، بیانی و ادبی را پیش می‌گیرد.
آلوسی در تفسیر درباره مسائل اصول و فروع، نسبت به مذهب سلف تعصب ورزیده و آشکارا آن را بیان می‌دارد، به همین علت در بسیاری از موارد، ادب نویسندگی را رعایت ننموده است.
اسرائیلیات و روایات دروغ و جعلی، یکی از مشکلات برخی تفاسیر پیشینیان بوده است، آلوسی در این باب ضمن نقل آنها، به نقد و بحث می‌پردازد و
دروغ بودن آنها را آشکار می‌سازد مانند
آیه ۱۲
سوره مائده و روایاتی که
بغوی در این مورد نقل می‌کند.
آلوسی متعرض قراءات نیز می‌گردد، اما مقید به
متواتر بودن آنها نیست. هم‌چنانکه مناسبات بین سور و آیات را نیز بیان می‌دارد. در روح المعانی،
اسباب النزول آیات، مورد توجه قرار می‌گیرد. در بحث‌های نحوی نیز آلوسی سخن را به دراز می‌کشاند و جای جای تفسیر آشکار است.
روش کلی وی در ورود به تفسیر بدین‌گونه است که: ابتدا به نام سوره، مکی، مدنی بودن و اقوال موجود در این قسمت، می‌پردازد، سپس به ذکر فضل سور|فضل سوره و خواص آن همت می‌گمارد، بعد از آن تفسیر سوره را
آیه به
آیه و کلمه به کلمه، بیان می‌دارد، که در آن به لغت،
ادبیات،
قرائت، مناسبت بین آیات و سور و اسباب نزول، می‌پردازد و در مباحث لغوی و ادبی به اشعار عرب
استشهاد فراوان دارد.
آلوسی در این تفسیر، شیوه بدبینی به
شیعه و تهمت‌های ناروای سلف خویش را دنبال کرده، در هر مناسبت و گاه بدون مناسبت، تهمت‌هایی به شیعه بسته که در سخن دیگران هم یافت نمی‌شود؛ مثلا درباره سوره ساختگی الولایه که نویسنده زردشتی دبستان المذاهب بی‌جهت آن را به شیعه نسبت داده و در هیچ‌یک از منابع شیعه یافت نشده است، آلوسی با کمال جسارت آن را به
ابن شهر آشوب نسبت می‌دهد و می‌گوید: آن را در کتاب مثالب آورده است.
همین امر موجب تشکیک برخی از نزدیکان به عصر وی، مانند
محقق آشتیانی (متوفای ۱۳۱۹) صاحب کتاب حاشیه گردیده است؛ چنانکه به صورت ما یقال عن کتاب المثالب لابن شهر آشوب و بدون تحقیق آن را مطرح ساخته است.
محدث نوری (متوفای ۱۳۲۰) نیز پس از او (با اعتراف به اینکه آن را در هیچ‌یک از منابع شیعه نیافته) آن را به صورت ما یحکی ... آورده است.
در این عهد دو نسخه خطی از کتاب مثالب در کتابخانه‌های
هند یافت شده است که من نسخه عکسی آن را با دقت بررسی کردم ولی نه تنها اثری از این سوره خیالی در آن ندیدم، بلکه در بخشی از کتاب، مساله
تحریف با انکار شدید، مطرح شده بود.
ملاحظه می‌فرمایید که آلوسی با این دروغ آشکار، چه آشوبی برپا کرده است!
در این تفسیر، سخن به درازا کشیده شده و مسائلی مطرح شده است که چندان فایده‌ای ندارد و گاه از مرز تفسیر بودن بیرون رفته، موجب ملال و خستگی می‌گردد.
ذهبی می‌گوید: شما را به مورد خاصی از این کتاب رهنمون نمی‌کنم؛ زیرا تقریبا کمتر جایی از آن یافت می‌شود که این حالت را نداشته باشد.
وی مسائل فقهی را هم به‌طور گسترده بیان می‌کند و آرای فقها و مناقشات و مجادلات آنان را یادآور می‌شود؛ چنانکه کتاب را از حالت کتاب تفسیر به کتاب فقه تبدیل می‌کند. در مسائل کلامی هم سخن را به درازا می‌کشاند و از تعصب در این مباحث خودداری نمی‌کند.
علاوه بر این، از تفسیر رمزی و عرفانی نیز چشم نمی‌پوشد و پس از تفسیر ظاهری آیات، در حد توان به آن می‌پردازد و در این مورد از تفسیرهای
نیشابوری،
قشیری،
ابن عربی و جز آنها بهره می‌گیرد؛ و گاهی هم در وادی خیال و وهم سرگردان ماند. خلاصه کلام اینکه؛ این تفسیر، یک دایرة المعارف تفسیری طولانی و مفصل است که تقریبا از حجم و حدود تفسیری خارج شده است.
تفسیر آلوسی گسترده‌ترین تفسیری است که پس از
تفسیر فخر رازی به شیوه کهن ظهور یافته است؛ بلکه می‌توان گفت: نسخه دوم تفسیر رازی است ولی با‌اندکی تغییر (که چندان هم مهم نیست) چون هر که تفسیر آلوسی را بخواند در می‌یابد که وی بطور کامل بر تفسیر رازی تکیه کرده و بر طبق گفته استاد عبدالحمید، منبع و ماخذ اول وی در تفسیر همان تفسیر رازی بوده است.
درباره
آلوسی و تفسیر وی مقالات فراوانی نگاشته شده و در کتب متعددی در کنار بررسی تفاسیر مختلف به آن پرداخته‌اند. اما بطور مستقل دو اثر تماما درباره وی و تفسیر اوست:
۱- الآلوسی مفسرا. محسن عبدالحمید.
بغداد، چاپ اول در سال ۱۳۸۸ ه ۱۹۶۸ م به عنوان رساله فوق لیسانس دانشکده ادبیات دانشگاه قاهره، چاپخانه معارف.
۲- ذکری ابو الثناء الآلوسی. عباس الغراوی، بغداد، شرکت تجارت، ۱۳۷۷ ه. ۱۹۵۸ میلادی.
تفسیر روح المعانی بارها به چاپ رسیده است برخی چاپ‌ها در سال‌های ۱۳۰۱ و ۱۳۱۰ قمری معادل ۱۸۸۳ و ۱۸۹۳ بوده است.
این نسخه در ۱۶ جلد شامل یک جلد فهارس و ۱۵ جلد در بردارنده ۳۰ جزء قرآن در قطع وزیری با تحقیق علی عبدالباری عطیه به عنوان چاپ اول به سال ۱۴۱۵ هجری و ۱۹۹۴ م از طرف دار الکتب العلمیه بیروت به بازار عرضه شده است. فهرستی از مطالب هر جلد بر اساس آیات نیز در آخر آن راهنمای محققین خواهد بود. این نسخه فاقد پاورقی می‌باشد.
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، ج۲، ص۳۰۱-۳۰۳.
