تفرش
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تفرش، شهرستان و شهری در
استان مرکزی می باشد.
در شرق
استان مرکزی واقع است. از شمال به شهرستان
ساوه ، از مشرق به شهرستان
قم ، از جنوب به شهرستانهای
اراک و
آشتیان و از مغرب به شهرستان اراک محدود می‌شود و مشتمل است بر دو بخش به نامهای مرکزی و
فراهان ، شش دهستان، و دو شهرِ فَرمَهین و تفرش.
از کوههای مهم آن، کوه
گُوجِه (بلندترین قله ح۱۴۱، ۳ متر)،
دو بَرادران (بلندترین قله ح۹۲۱، ۲ متر) و
قرِه گُوزیل قَرِلان (بلندترین قله ح۴۲۰، ۲ متر) است.
در این شهرستان غارهایی وجود دارد، از جمله: گاوخور/ گاوخُل (خل در اصطلاح محلی: سوراخ)، علی خورنده، و اَمْجَک.
رودهای مهم این شهرستان عبارت‌اند از: آبْکَمَر که از ارتفاعات جنوبی تفرش سرچشمه می‌گیرد و در حدود ۲۳ کیلومتری شمال غربی شهر تفرش به رود قَره چای می‌پیوندد؛
فرمهین که از دهستان
رودبار سرچشمه می‌گیرد و پس از آبیاری بخشهایی از اراضی شهرستان، به کویر
میقان می‌ریزد؛ قَره چای که بخشهایی از اراضی شمالی شهرستان را آبیاری می‌کند و سپس به
دریاچه نمک قم می‌ریزد.
شهرستان تفرش از گیا،
گل خطمی ، شیرین بیان، گل بابونه،
خاکشیر ، کاسنی، شاتره،
ریواس و گون کتیرا دارد و از زیا، دارای گرگ، روباه،
جوجه تیغی، خرگوش، بزکوهی، کبک، قرقاول و قرقی است.
اهالی تفرش عمدتاً به
زراعت ، باغداری، دامداری (عمدتاً کار طوایفی از عشایر شاهسَوَن) و صنایع دستی اشتغال دارند. محصول مهم این شهرستان،
گندم و
جو و حبوبات است. بادام و گردو و سیب و انگور و گلابیِ آنجا صادر می‌شود. قالی و قالیچه و گلیم از محصولات صنایع دستی آنجاست. فرشهای تفرش ارزش صادراتی دارند و مهمترین بازار فروش آن‌ها در ایران، شهرهای
همدان و
تهران و در خارج از
ایران کشور
آلمان است.
این شهرستان، معادن گچ، سنگ ساختمانی،
خاک نسوز ، سنگ تراورتن و سنگ آهک دارد. صنایع آن عبارت‌اند از: کارگاههای یخ سازی، ریخته گری، پِرِس کاری، مبل سازی، گونی بافی، موزاییک سازی و آسفالت سازی.
اهالی تفرش به فارسی و ترکی سخن می‌گویند. در سرشماری ۱۳۷۵ ش، جمعیت این
شهرستان ۲۲۷، ۵۲ تن بود که از این میان، ۹۱۳، ۱۴ تن (ح ۲۸%) شهرنشین و بقیه روستانشین بودند.
به لحاظ تقسیمات کشوری، تفرش تا قبل از ۱۳۳۶ ش نام یکی از دهستانهای اراک در استان یکم (مرکزی) بود
در ۱۳۳۶ ش، قسمتی از بخش فراهان به نام «فراهان بالا» از توابع شهرستان اراک، قسمتی از بخش
خلجستان از توابع شهرستان قم (شامل دهستانهای
دستجرد ، راهجرد و وَزوا)، و دهستان آشتیان، شهرستان تفرش را تشکیل دادند. در ۱۳۳۷ ش، دهستان آشتیان یکی از بخشهای شهرستان تفرش شد.
در ۱۳۵۶ ش، آشتیان شهرستانی مستقل، و تفرش شامل بخشهای حومه و فراهان و دهستان رودبار در استان مرکزی شد. در ۱۳۵۸ ش، دَه آبادی از بخش فراهانِ تفرش جدا و جزو بخش مرکزی شهرستان آشتیان گردید.
در ۱۳۶۶ ش، در شهرستان تفرش چهار دهستان (بازرجان، فِشْک، رودبار، فرمهین) ایجاد شد. در ۱۳۶۹ ش، این شهرستان مشتمل بود بر بخش مرکزی به مرکزیت شهر تفرش شامل دهستانهای
بازرجان و رودبار، و بخش فراهان به مرکزیت آبادی فرمهین شامل دهستانهای فرمهین و
فشک در تقسیمات کشوری ۱۳۷۴ ش، دهستانهای خرازان و
کوه پناه نیز جزو این شهرستان ذکر شدند و تاکنون به همین صورت در تقسیمات کشوری باقی‌مانده اند.
آثار قدیمی و زیارتگاههای تفرش عبارت‌اند از: امامزاده احمد، از نوادگان
امام موسی کاظم علیه‌السلام ، متعلق به سده نهم در آبادی
کوهین ایوان ؛ قلعه مراد سلطان متعلق به دوره زندیه در بازرجان؛ ویرانه های برج آقابیک در بازرجان؛ امامزاده بی بی خاتون در آبادی فَرَسْمانه؛ امامزاده بی بی/ بی بی ستین در
طرخوران / ترخوران؛ مقبره
عُزَیْر نبی، متعلق به ۹۵۷ در آبادی دینجرد/ دینگرد؛ و بقایای قبرهای قدیمی با سنگ قبرهای سفالی در آبادی
کبوران .
مرکز شهرستان. در ارتفاع حدود ۸۷۸، ۱ متری، در ۸۵ کیلومتری شمال شرقی شهر اراک و در مسیر جاده اراک ـ آشتیان قرار دارد.
کوههای
قشلاق (ارتفاع ح۳۶۲، ۲ متر) و گندم کوه (ارتفاع ح۱۵۶، ۲ متر) از شمال و منار (ارتفاع ح۲۳۷، ۲ متر) و نقره کمر (ارتفاع ح۳۷۹، ۳ متر) از جنوب شرقی شهر را احاطه کرده اند؛ ازینرو تفرش را «چال تفرش» هم خوانده اند.
رود آب کمر در شهر جریان دارد. آب و هوای شهر نسبتاً سرد و خشک است. حداکثر دمای آن ْ۳۲ در تابستانها و حداقل آن ْ۱۵- در زمستانها و میانگین بارش سالانه آنجا حدود ۲۶۰ میلیمتر است. شهر تفرش با راه اصلی به اراک و با جاده سراسری تهران ـ اصفهان، از طریق شهر دستجرد (در استان قم) و
دلیجان ، به مرکز استانِ اصفهان مرتبط می‌شود. تفرش در ۱۳۳۳ ش به شهر تبدیل شد.
در سرشماری ۱۳۷۵ ش، جمعیت آن ۵۵۵، ۱۲ تن ذکر شده است.
آثار تاریخی و قدیمی این شهر عبارت‌اند از: بقعه ابوالعلی مهدی بن محمد، از نوادگان
امام جعفرصادق علیه‌السلام ؛
آرامگاه
آقامؤمن تفرشی (داعی انجدانی)، حکیم و
عارف و شاعر سده یازدهم و دوازدهم، در باغ ملی فم؛ آب انبار قدیمی به نام بلور که امروزه موزه شده است، و مسجدجامع شِشْناو/ شش ناو، که یکی از قدیمترین مساجد تفرش است و مقصوره و شبستان و ایوان و صحن دارد و به سبب داشتن کاریزی قدیمی در صحن مسجد، که آب آن از طریق شش ناودان توزیع می‌شده،
ششناو خوانده شده است. مقصوره ششناو، گنبدی به شکل کلاهخود متعلق به دوره سلجوقی دارد. به روایتی این مقصوره بر روی قبر
محمد محدّث ، از صحابه
امام حسن عسکری علیه‌السلام ، ساخته شده است. در سمت شمالی مقصوره، ایوانی متعلق به دوره صفوی دیده می‌شود.
برخی نام شهر تفرش را، به سبب آن‌که در سده های قبل از
اسلام و حتی پس از آن زردشتیان در آن سکونت داشتند، «گَبْرِش» به معنای «جایگاه آتش» می دانند و برخی نیز گفته‌اند که نام آن از نام بانی تفرش،
طبرش بن همدان یا به گفته بعضی
آرش کمانگیر ، گرفته شده است.
نام تفرش در منابع به صورتهای طیرس، طَبْرَش، طبرس، تبرس، طبرتو، تپرش، تبرش و طفرش آمده است
از تفرش در دوره پیش از اسلام اطلاع چندانی در دست نیست.
ابن مقفع بنای آن را به «طبرش بن همدان» نسبت داده است.
ظاهراً در دوره ساسانیان جزو حصه قباد، که آن را «
خوره قباد » می گفتند، بوده است؛ چنانکه
حسن بن محمد قمی در
تاریخ قم (ص ۹۱) به تپه ای در قم مشرف بر تفرش به نام «
تلّمآستر »، که یکی از سیزده تفریحگاه «مملکت قباد» بوده،
اشاره کرده است.
ظاهراً در دوره خلافت عمربن خطاب (۱۳ـ۲۳) هم زمان با فتح قم و اصفهان و کاشان، تفرش نیز فتح شد.
در قرن دوم تفرش یکی از رستاقهای قم بود.
در زمان
هارون الرشید (۱۷۰ـ۱۹۳) سلمه بن سلمه همدانی رستاق تفرش و مزارع آن را به مهاجران عرب اشعری واگذار کرد.
در قرن سوم، یعقوبی
نیز تفرش را یکی از رستاقهای قم ضبط کرده است.
پس از رحلت
حضرت معصومه در ۲۰۱، قم به یکی از مراکز مهم
شیعه تبدیل شد و مذهب شیعه از آنجا به ناحیه تفرش راه یافت. به نوشته
راوندی ،
تفرش و آوه (آبه) و قم و
کاشان در دوران وی، قرن ششم، از مکانهای رافضیان بوده است. در قرن هشتم،
حمداللّه مستوفی آن را ولایتی با سیزده دیه، هوای معتدل، غله، میوه و شش هزار دینار حقوق دیوانی خوانده و اهالی تفرش را شیعه و فم و طرخوران را از روستاهای بزرگ آن ذکر کرده است. از این دوره دستِکم تا قرن دهم مطلب چندانی در باره تفرش دیده نشده است.
ظاهراً تفرش در
دوره صفوی (ح ۹۰۶ـ ۱۱۳۵) و حتی پس از آن برای شکار موقعیت مطلوبی داشته و از شکارگاههای
شاه اسماعیل اول (حک :۹۰۵ـ۹۳۰) محسوب می‌شده است.
در دوره صفوی، بویژه در زمان حکومت
شاه عباس اول (۹۹۶ـ ۱۰۳۸)، تفرش آباد شد و بزرگان آن توانستند به دربار راه یابند
در اوایل قرن یازدهم،
امین احمد رازی تفرش را ولایتی در اقلیم چهارم، با آب و هوای معتدل و میوه های خوب وصف کرده و نوشته که آب آنجا از چشمه و
کاریز تأمین می‌شود.
وی در باره
غار گاوخور نیز سخن گفته است.
میرزا یحیی سرخوش در دوره
ناصرالدین شاه قاجار (۱۲۶۴ـ۱۳۱۳) تفرش را ییلاق ممتاز عراق (اراک) خوانده و گفته است که خشکبار آن به خارج از کشور صادر می‌شود. وی
اهالی آنجا را خوش سیما و صاحب ذوق و هنر و دانش وصف کرده است.
اعتمادالسلطنه نیز در همین دوره، به شکارگاه خوبی در حوالی تفرش که در آن
ارغالی (قوچ کوهی) و کبک بسیار بوده و نیز به قلعه ای در آبادی خرازان و قناتی قدیمی در طرخوران به نام خرزنویه و امامزاده ای به نام احمدبن موسی علیه‌السلام اشاره کرده است.
برخی بزرگان منسوب به تفرش عبارت‌اند از:
نظامی گنجوی ، شاعر سده ششم؛ ابوعلی فضل بن حسن معروف به طبرسی،
فقیه و محدّث و مفسر و از بزرگان علمای
امامیه در سده ششم؛
میرزا عیسی فراهانی معروف به قائم مقام اول، از منشیان و رجال بزرگ اوایل دوره قاجار؛ میرزا ابوالقاسم فراهانی، معروف به قائم مقام ثانی، صدراعظم محمدشاه قاجار؛ میرزا تقی خان
امیرکبیر ، صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار؛ میرزا
مهدی بدایع نگار ، دولتمرد و ادیب دوره قاجار؛
و
محمود حسابی ، فیزیکدان مشهور معاصر.
(۲) اسکندرمنشی.
(۳) اعتمادالسلطنه.
(۴) امین احمدرازی، هفت اقلیم.
(۵) ایران، قوانین و احکام.
(۶) ایران، وزارت کشور اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب اسامی دهات کشور.
(۷) ایران، وزارت کشور معاونت سیاسی و اجتماعی.
(۸) ایران، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران.
(۹) ایران، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن.
(۱۰) بلاذری.
(۱۱) عباس جعفری، گیتاشناسی ایران.
(۱۲) جوینی.
(۱۳) جهانگشای خاقان: تاریخ شاه اسماعیل.
(۱۴) حمداللّه مستوفی.
(۱۵) د فارسی.
(۱۶) محمدابراهیم دهگان و ابوتراب هدائی، تاریخ اراک.
(۱۷) محمدبن علی راوندی، راحه الصدور و آیه السرور در تاریخ آل سلجوق.
(۱۸) یحیی بن عبدالغنی سرخوش، دیوان.
(۱۹) مرتضی سیفی فمی تفرشی، سیری کوتاه در جغرافیای تاریخی تفرش و آشتیان.
(۲۰) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران.
(۲۱) حسن بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم.
(۲۲) مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵.
(۲۳) نقشه تقسیمات کشوری ایران، مقیاس ۰۰۰، ۵۰۰، ۲:۱.
(۲۴) مهرالزمان نوبان، نام مکانهای جغرافیایی در بستر زمان.
(۲۵) عبداللّه بن فضل اللّه وصاف الحضره، تحریر تاریخ وصاف.
(۲۶) یعقوبی، البلدان.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تفرش»، شماره ۳۶۷۳.
