• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تفاسیر کلامی معتزله

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


منشأ پیدایش معتزله را کناره‌گیری واصل بن عطاء از استاد خویش حسن بصری در پی اختلاف درباره ایمان مرتکب گناه کبیره دانسته‌اند.
[۱] سعد بن عبدالله اشعری، المقالات والفرق، ج۱، ص۱۳۸، تهران، علمی فرهنگی، ۱۳۶۱ش.
[۲] شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۴۸، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.



عقاید معتزله که محور تفسیر کلامی آنان‌اند در پنج محور خلاصه می‌شوند: توحید ، عدل، وعد و وعید ، منزلت بین المنزلتین، امر به معروف و نهی از منکر .
[۳] عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۹۵_۵۰۳، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
اعتقاد به برخی از این اصول ویژه معتزله نیست و در پاره‌ای از اصول با دیگران از جمله شیعه مشترک‌اند، بنابراین، عقیده به همه آن‌ها ملاک انتساب به اعتزال است.
[۴] عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۷۷، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
[۵] محمد ابوزهره، تاریخ الجدل، ج۱، ص۲۰۸، قاهره، دارالفکر العربی.
[۶] سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، ج۳، ص۲۰۶، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
اصل وعد و وعید نیز که از مسئله حسن و قبح عقلی و عدل الهی سرچشمه می‌گیرد بدان معناست که همانند روا نبودن خلف وعده بر خداوند: «اِنَّ اللّهَ لا یخلِفُ المیعاد»
[۷] آل عمران/سوره۳، آیه۳.    
[۸] رعد/سوره۱۳، آیه۳۱.    
خلف وعید نیز بر او روا نیست، از این رو اگر مرتکب کبیره بدون توبه از دنیا برود جایز نیست خداوند او را ببخشاید یا شفاعت کسی را درباره او بپذیرد و بر اساس آیه ۸۱ بقره
[۹] بقره/سوره۲، آیه۸۱.    
و ۱۴ نساء
[۱۰] نساء/سوره۴، آیه۱۴.    
تعلق پاداش بر طاعات و عذاب بر گناهان قانون حتمی است که خدای متعالی بر خود واجب کرده است.
[۱۱] عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۸۴، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
[۱۲] عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۴۴۴، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
[۱۳] عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۴۵۸، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
[۱۴] شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۴۷، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.
اصل منزلت بین المنزلتین که واکنشی در برابر افراط خوارج و تفریط مرجئه در مسئله حکم گناه کبیره بود بدین معناست که مرتکب گناه کبیره تا توبه نکند نه مؤمن است و نه کافر، بلکه حکمی میان آن دو دارد.
[۱۵] عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۴۷۱، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
[۱۶] زمخشری، الکشاف، ج۲، ص۶۵۱، به کوشش محمد عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
[۱۷] مصطفی صاوی، منهج الزمخشری، ج۱، ص۱۲۷_۱۲۹، جوینی، قاهره، دارالمعارف، ۱۹۵۹م.
اصل امر به معروف و نهی از منکر نیز گرچه مورد اتفاق همه مسلمانان است؛ امّا معتزله تأکید داشتند همه مؤمنان در هر حد و با هر توانی به اقامه احکام شرع مکلف‌اند و بر اساس آیه ۹ حجرات
[۱۸] حجرات/سوره۴۹، آیه۹.    
برای اجرای آن در صورت نیاز باید مسلحانه قیام کنند
[۱۹] عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۹۰_۹۴، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
[۲۰] عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۵۰۳، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
و در این میان تفاوتی میان وجود امام مفترض الطاعه و عدم او نیست، هر چند در صورت نخست رجوع به او اولی است.
[۲۱] عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۹۰_۹۳، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
[۲۲] زمخشری، الکشاف، ج۴، ص۳۶۵، به کوشش محمد عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.


امام‌ خمینی در آثار خود به مبانی و آراء معتزله پرداخته است از جمله:
۱- صفات الهی: امام معتقد است معتزله درباره صفات الهی جانب تفریط را گرفته، صفات ایجابی را از ذات خدا سلب، و ذات الهی را نائب مناب صفات الهی می‌دانند.
[۲۳] خمینی، روح الله، الطلب و الاراده، ص۱۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹.    
ایشان این نظریه را باطل می‌دانند.
۲- اختیار انسان: به باور معتزله خداوند انسان را آفریده و به او اختیار داده و کارها و افعال را به او واگذار کرده‌ است. امام‌ خمینی این نظریه را باطل و معتقد است کسی که خود را در فعلش مستقل بداند، باید خود را در ذاتش نیز مستقل بداند و چنین اعتقادی شرک به خداست.
[۲۴] خمینی، روح الله، الطلب و الاراده، ص۳۵-۳۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹.    
امام خمینی به دلیل اهمیتی که برای این مسئله قائل بوده، کوشیده است ابعاد گوناگون این مساله را تبیین و تحلیل کند و ریشه‌های کلامی و فلسفی و روایی آن را بیان کند. ایشان در جاهای مختلف با ارائه دیدگاه‌ متعادل‌تر از جبر و اختیار که همان «امر بین الامرین» است، بنابر اصول اعتقادی و مبانی عرفانی و با رویکرد عقلی و نقلی، به اثبات آن پرداخته است.
[۲۵] خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۲، ص۳۱۴-۳۱۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
[۲۶] خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۱۱۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    

۳- علم الهی: معتزله با توجه به اشکالات وارد در علم قبل‌از ایجاد اشیاء، قائل به ثبوت ماهیات معدومه شدند، آنان معتقدند علم حق تعالی پیش‌از تحقق موجودات، به ثابتات ازلیه تعلق می‌گیرد که نه موجودند و نه معدوم، این ثابتات منفصل از ذات حق هستند و پیش‌ از وجود خارجی و در حال عدم، ثبوت دارند. امام‌ خمینی این گفته را با توجه به ترادف وجود با ثبوت و ثابت با موجود، باطل می‌داند و معتقد است غیر از وجود چیزی متحقق نیست و حقیقت علم، امری وجودی است که همان حضور معلوم نزد عالم است و همه حقایق نزد حق‌ تعالی موجود و حاضرند.
[۲۷] خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۲، ص۱۵۳-۱۵۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
ایشان در این تحلیل قول معتزله را جزء نظریه‌هایی می‌داند که علم خداوند به اشیا را هم مغایر و زاید بر ذات و هم منفصل از ذات می‌دانند به اعتقاد امام‌ خمینی، معتزله برای ‌اینکه علم پیشین خداوند به اشیاء را موجه جلوه دهند، مدعی شدند ماهیات اشیاء، پیش‌از اینکه موجود شوند، به ‌نحو متمایز، ثبوت داشتند.
[۲۸] خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۸، ص۴۹۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.


عقل ، مبنای اصلی تفسیر معتزلی است، بر این اساس آیاتی که ظواهر آن‌ها با حکم عقل در تعارض باشند تحلیل می‌شوند.
[۲۹] اجنتس جولد تسهر، المذاهب الاسلامیه فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۳۵_۱۳۷، ترجمه: علی حسن، مطبعة العلوم، ۱۳۶۳ش.
[۳۰] مصطفی صاوی، منهج الزمخشری، ج۱، ص۹۳_۹۴، جوینی، قاهره، دارالمعارف، ۱۹۵۹م.
[۳۱] زمخشری، الکشاف، ج۲، ص۶۵۳، به کوشش محمد عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
[۳۲] محمد عبدالحمید، تطور تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۱۰_۱۱۱، بغداد، وزارة التعلیم العالی، ۱۴۰۸ق.
مفسر معتزلی از روایات صحیح پیامبر
[۳۳] المجالس المؤیدیه، به کوشش مصطفی، بیروت، دارالاندلس.
در تفسیر آیات بهره می‌جوید؛ اما آن گاه که این روایات با عقل برهانی تعارض داشته باشند به آن‌ها توجهی نمی‌کند
[۳۴] عبدالجبار اسدآبادی، المغنی فی ابواب التوحید والعدل، ج۴، ص۲۲۵، به کوشش محمود محمد.
همچنین برخلاف اهل حدیث و اشاعره ، خبر واحد را در اثبات عقاید حجت نمی‌داند،
[۳۵] عبدالجبار اسدآبادی، المغنی فی ابواب التوحید والعدل، ج۴، ص۲۲۵، به کوشش محمود محمد.
[۳۶] محمد عبدالحمید، تطور تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۱۱، بغداد، وزارة التعلیم العالی، ۱۴۰۸ق.
از این رو روایات دال بر جواز رؤیت خداوند در قیامت را تأویل می‌کند.
[۳۷] عبدالجبار اسدآبادی، المغنی فی ابواب التوحید والعدل، ج۴، ص۲۲۴_۲۳۳، به کوشش محمود محمد.
[۳۸] زمخشری، الکشاف، ج۴، ص۶۶۲، به کوشش محمد عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.    


مفسر معتزلی در تحلیل و تأویل آیات می‌کوشد تا از قواعد لغت و اصول حاکم بر بلاغت عربی کمک بگیرد. توجه دقیق به معانی واژگان قرآن و اشتراک لفظی ، تأویل به وسیله عناصر بلاغی چون مجاز و کنایه ، تخییل و تمثیل از جمله فنون کاربردی مفسّر معتزلی در تفسیر آیات است
[۳۹] زمخشری، الکشاف، ج۱، ص۱۳۶، به کوشش محمد عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
[۴۰] مصطفی صاوی، منهج الزمخشری، ج۱، ص۱۴۱، جوینی، قاهره، دارالمعارف، ۱۹۵۹م.
[۴۱] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۲، ص۴۸۰_۴۹۳، مشهد، الجامعة الرضویه، ۱۴۱۸ق.
به طور مثال، از آن‌جا که ظاهر آیه «وکذلِک جَعَلنا لِکلِّ نَبیّ عَدُوًّا مِنَ المُجرِمین»
[۴۲] فرقان/سوره۲۵، آیه۳۱.    
با عقیده واجب بودن کار اصلح بر خداوند در اندیشه مفسر معتزلی سازگار نیست با تمسک به شعری در عرب «جَعَلنا» را به «بَینا» معنا کرده و در تفسیر آیه معتقد است خداوند برای پیامبران دشمنان‌شان را شناسانده تا از آنان دوری کنند.
[۴۳] محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۷۶، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.    


عنصر تخییل و تمثیل در اندیشه مفسر معتزلی چنان دامنگستر است که گاه وی لزومی برای تفسیر آیات به معنای مجازی نمی‌بیند و تنها کلام را تمثیل و تخییل محض می‌داند،
[۴۴] زمخشری، الکشاف، ج۲، ص۱۷۶، به کوشش محمد عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.    
[۴۵] زمخشری، الکشاف، ج۱، ص۳۰۱، به کوشش محمد عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.    
[۴۶] اجنتس جولد تسهر، المذاهب الاسلامیه فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۳۰_۱۳۴، ترجمه: علی حسن، مطبعة العلوم، ۱۳۶۳ش.
چنان که زمخشری در تفسیر آیه «و ما قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدرِهِ والاَرضُ جَمیعـًا قَبضَتُهُ یومَ القِیـمَةِ والسَّمـوتُ مَطویـتٌ بِیمینِه...»
[۴۷] زمر/سوره۳۹، آیه۶۷.    
معتقد است غرض از این کلام تصویر ژرفای عظمت خداوند است، بی آن‌که به معنای حقیقی یا مجازی «یمین» و «قبضه» توجه کنیم.
[۴۸] زمخشری، الکشاف، ج۴، ص۱۴۲ ۱۴۳، به کوشش محمد عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.    
رویکرد عقلانی به قرآن و تأویل آیات در اندیشه مفسر معتزلی در بسیاری از موارد به پالایش اندیشه‌های خرافی، تشبیهی و تجسیمی انجامیده؛ صراط، حساب، میزان، بهشت، حور، غِلْمان و سایر وعده‌هایی می‌انجامد که شرع از آن‌ها یاد کرده،
[۴۹] صدرالمتالهین، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، ص۱۵۸، به کوشش خواجوی، قم، بیدار، ۱۳۶۶ش.
و مایه طعن مخالفان خویش را فراهم می‌سازد.
[۵۰] محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۸۳، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
[۵۱] محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۴۵۳، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.


در طول تاریخ تفسیر، معتزلیان تفاسیر فراوانی نگاشته‌اند که برخی از آن‌ها هم اکنون در دسترس است و از بسیاری از آن‌ها نیز تنها نقل قول‌ها و گزارش‌هایی مانده است. برخی از تفاسیر کلامی معتزله عبارت‌اند از:
۱. تفسیر القرآن اثر ضِرار بن عمرو معتزلی، معاصر احمد بن حنبل .
[۵۲] ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۱۵، تهران، مروی، ۱۳۹۳ق.
[۵۳] ابن‌حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۳، ص۲۰۳، بیروت، الاعلمی، ۱۳۹۰ق.    

۲. تأویل القرآن اثر همان مؤلف.
۳. تفسیر ابوعلی جبائی (م. ۳۰۳ ق.) متکلم معروف معتزلی که شیخ طوسی از آن بسیار نقل کرده است
[۵۴] طوسی، التبیان، ج۱، ص۱_۱۰۲، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[۵۵] طوسی، التبیان، ج۲، ص۱۲، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
[۵۶] طوسی، التبیان، ج۵، ص۶، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
و گفته شده: دانیل ژیماره این تفسیر را در سال ۱۳۷۳ شمسی /۱۹۹۴ میلادی بازسازی کرده است.
[۵۷] دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل و دیگران، ج۷، ص۶۴۹، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ش.

۴. التفسیر الکبیر للقرآن اثر ابوالقاسم عبدالله بن احمد بن محمود کعبی بلخی (م. ۳۱۹ ق.)
[۵۸] ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۱۹، تهران، مروی، ۱۳۹۳ق.
که به گفته ابن‌طاوس نام این تفسیر جامع علم القرآن بوده است.
[۵۹] ابن‌طاوس، سعدالسعود، ج۱، ص۳۷۳_۳۷۴، به کوشش تبریزیان، قم، دلیل، ۱۴۲۱ق.
شیخ طوسی نیز بخش‌هایی از آن را نقل و نقد کرده است.
[۶۰] طوسی، التبیان، ج۵، ص۲۷ ۲۹، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    

۵ـ. جامع التأویل لمحکم التنزیل اثر ادیب و متکلم معتزلی، ابومسلم محمد بن بحر اصفهانی (م. ۳۲۲ ق.) که تفسیری مبسوط در ۱۴ جلد بوده است.
[۶۱] ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۵۱، تهران، مروی، ۱۳۹۳ق.
[۶۲] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۴۳۸، بیروت، دارالمغرب الاسلامی، ۱۹۹۳م.

۶. ملتقط جامع التأویل لمحکم التنزیل که منقولات تفسیر ابومسلم اصفهانی است و یکی از عالمان هندی به نام سعید الانصاری آن را از کتاب‌های گوناگون گرد آورده و در کلکته هند (۱۳۴۰ ق. / ۱۹۲۰ م.) به چاپ رسانده است.
[۶۳] دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل و دیگران، ج۷، ص۶۴۹، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ش.

۷. تفسیر علی بن عیسی رمّانی (م. ۳۸۴ ق.) نحوی و مفسر معتزلی که شیخ طوسی آن را ستوده
[۶۴] طوسی، التبیان، ج۱، ص۱، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
[۶۵] ابن‌طاوس، سعدالسعود، ج۱، ص۴۸۷_۴۸۸، به کوشش تبریزیان، قم، دلیل، ۱۴۲۱ق.
و ابن‌طاوس
[۶۶] دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل و دیگران، ج۷، ص۶۴۹، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ش.
آن را نقد کرده است.
۸. تنزیه القرآن عن المطاعن اثر عبدالجبّار همدانی (م. ۴۱۵ ق.) متکلم و مفسر معتزلی. وی افزون بر آرای تفسیری در المغنی در این کتاب در پاسخ برخی پرسش‌ها درباره آیات قرآن به تفسیر عقلی و کلامی آن آیات پرداخته و به شبهات ضدّ معتزله پاسخ داده است.
[۶۷] زرقانی، مناهل العرفان، ج۲، ص۶۲_۶۳، به کوشش فواز احمد، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۷ق.
[۶۸] محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۹۱_۴۰۳، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.

۹. حدائق ذات بهجة فی التفسیر اثر ابویوسف عبدالسلام بن محمد بن یوسف بن بندار قزوینی (م. ۴۸۳ ق.) از شاگردان قاضی عبدالجبار همدانی که تفسیری بسیار مبسوط است و اکنون در دسترس نیست.
[۶۹] عبدالکریم رافعی قزوینی، تدوین فی اخبار قزوین، ج۳، ص۳۵، به کوشش عطاردی، عطارد، ۱۳۷۶ش.
[۷۰] حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۶۳۴، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۳ق.

۱۰. الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل اثر جارالله محمود بن عمر زمخشری (م. ۵۲۸ ق.) ادیب و مفسر و متکلم معتزلی که برجسته‌ترین تفسیر معتزله است و توجه مفسران بعدی را به خود جلب کرده است.
[۷۱] محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۴۳۳_۴۴۳، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
[۷۲] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۲، ص۴۸۰، مشهد، الجامعة الرضویه، ۱۴۱۸ق.
برخی پژوهشگران در نسبتی نادرست امالی سید مرتضی (م. ۴۳۶ ق.) را به دلیل اشتمال بر برخی دیدگاه‌های نزدیک به معتزله از تفاسیر معتزلی به شمار آورده‌اند.
[۷۳] محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۴۲۹_۴۳۳، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.


۱. ↑ سعد بن عبدالله اشعری، المقالات والفرق، ج۱، ص۱۳۸، تهران، علمی فرهنگی، ۱۳۶۱ش.
۲. ↑ شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۴۸، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.
۳. ↑ عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۹۵_۵۰۳، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
۴. ↑ عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۷۷، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
۵. ↑ محمد ابوزهره، تاریخ الجدل، ج۱، ص۲۰۸، قاهره، دارالفکر العربی.
۶. ↑ سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، ج۳، ص۲۰۶، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
۷. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۳.    
۸. ↑ رعد/سوره۱۳، آیه۳۱.    
۹. ↑ بقره/سوره۲، آیه۸۱.    
۱۰. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۴.    
۱۱. ↑ عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۸۴، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
۱۲. ↑ عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۴۴۴، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
۱۳. ↑ عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۴۵۸، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
۱۴. ↑ شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۴۷، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.
۱۵. ↑ عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۴۷۱، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
۱۶. ↑ زمخشری، الکشاف، ج۲، ص۶۵۱، به کوشش محمد عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
۱۷. ↑ مصطفی صاوی، منهج الزمخشری، ج۱، ص۱۲۷_۱۲۹، جوینی، قاهره، دارالمعارف، ۱۹۵۹م.
۱۸. ↑ حجرات/سوره۴۹، آیه۹.    
۱۹. ↑ عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۹۰_۹۴، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
۲۰. ↑ عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۵۰۳، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
۲۱. ↑ عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۹۰_۹۳، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
۲۲. ↑ زمخشری، الکشاف، ج۴، ص۳۶۵، به کوشش محمد عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
۲۳. ↑ خمینی، روح الله، الطلب و الاراده، ص۱۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹.    
۲۴. ↑ خمینی، روح الله، الطلب و الاراده، ص۳۵-۳۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹.    
۲۵. ↑ خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۲، ص۳۱۴-۳۱۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۲۶. ↑ خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۱۱۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۲۷. ↑ خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۲، ص۱۵۳-۱۵۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۲۸. ↑ خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۸، ص۴۹۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۲۹. ↑ اجنتس جولد تسهر، المذاهب الاسلامیه فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۳۵_۱۳۷، ترجمه: علی حسن، مطبعة العلوم، ۱۳۶۳ش.
۳۰. ↑ مصطفی صاوی، منهج الزمخشری، ج۱، ص۹۳_۹۴، جوینی، قاهره، دارالمعارف، ۱۹۵۹م.
۳۱. ↑ زمخشری، الکشاف، ج۲، ص۶۵۳، به کوشش محمد عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
۳۲. ↑ محمد عبدالحمید، تطور تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۱۰_۱۱۱، بغداد، وزارة التعلیم العالی، ۱۴۰۸ق.
۳۳. ↑ المجالس المؤیدیه، به کوشش مصطفی، بیروت، دارالاندلس.
۳۴. ↑ عبدالجبار اسدآبادی، المغنی فی ابواب التوحید والعدل، ج۴، ص۲۲۵، به کوشش محمود محمد.
۳۵. ↑ عبدالجبار اسدآبادی، المغنی فی ابواب التوحید والعدل، ج۴، ص۲۲۵، به کوشش محمود محمد.
۳۶. ↑ محمد عبدالحمید، تطور تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۱۱، بغداد، وزارة التعلیم العالی، ۱۴۰۸ق.
۳۷. ↑ عبدالجبار اسدآبادی، المغنی فی ابواب التوحید والعدل، ج۴، ص۲۲۴_۲۳۳، به کوشش محمود محمد.
۳۸. ↑ زمخشری، الکشاف، ج۴، ص۶۶۲، به کوشش محمد عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.    
۳۹. ↑ زمخشری، الکشاف، ج۱، ص۱۳۶، به کوشش محمد عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
۴۰. ↑ مصطفی صاوی، منهج الزمخشری، ج۱، ص۱۴۱، جوینی، قاهره، دارالمعارف، ۱۹۵۹م.
۴۱. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۲، ص۴۸۰_۴۹۳، مشهد، الجامعة الرضویه، ۱۴۱۸ق.
۴۲. ↑ فرقان/سوره۲۵، آیه۳۱.    
۴۳. ↑ محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۷۶، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.    
۴۴. ↑ زمخشری، الکشاف، ج۲، ص۱۷۶، به کوشش محمد عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.    
۴۵. ↑ زمخشری، الکشاف، ج۱، ص۳۰۱، به کوشش محمد عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.    
۴۶. ↑ اجنتس جولد تسهر، المذاهب الاسلامیه فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۳۰_۱۳۴، ترجمه: علی حسن، مطبعة العلوم، ۱۳۶۳ش.
۴۷. ↑ زمر/سوره۳۹، آیه۶۷.    
۴۸. ↑ زمخشری، الکشاف، ج۴، ص۱۴۲ ۱۴۳، به کوشش محمد عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.    
۴۹. ↑ صدرالمتالهین، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، ص۱۵۸، به کوشش خواجوی، قم، بیدار، ۱۳۶۶ش.
۵۰. ↑ محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۸۳، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
۵۱. ↑ محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۴۵۳، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
۵۲. ↑ ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۱۵، تهران، مروی، ۱۳۹۳ق.
۵۳. ↑ ابن‌حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۳، ص۲۰۳، بیروت، الاعلمی، ۱۳۹۰ق.    
۵۴. ↑ طوسی، التبیان، ج۱، ص۱_۱۰۲، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۵۵. ↑ طوسی، التبیان، ج۲، ص۱۲، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۵۶. ↑ طوسی، التبیان، ج۵، ص۶، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۵۷. ↑ دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل و دیگران، ج۷، ص۶۴۹، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ش.
۵۸. ↑ ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۱۹، تهران، مروی، ۱۳۹۳ق.
۵۹. ↑ ابن‌طاوس، سعدالسعود، ج۱، ص۳۷۳_۳۷۴، به کوشش تبریزیان، قم، دلیل، ۱۴۲۱ق.
۶۰. ↑ طوسی، التبیان، ج۵، ص۲۷ ۲۹، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۶۱. ↑ ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۵۱، تهران، مروی، ۱۳۹۳ق.
۶۲. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۴۳۸، بیروت، دارالمغرب الاسلامی، ۱۹۹۳م.
۶۳. ↑ دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل و دیگران، ج۷، ص۶۴۹، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ش.
۶۴. ↑ طوسی، التبیان، ج۱، ص۱، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۶۵. ↑ ابن‌طاوس، سعدالسعود، ج۱، ص۴۸۷_۴۸۸، به کوشش تبریزیان، قم، دلیل، ۱۴۲۱ق.
۶۶. ↑ دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل و دیگران، ج۷، ص۶۴۹، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ش.
۶۷. ↑ زرقانی، مناهل العرفان، ج۲، ص۶۲_۶۳، به کوشش فواز احمد، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۷ق.
۶۸. ↑ محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۹۱_۴۰۳، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
۶۹. ↑ عبدالکریم رافعی قزوینی، تدوین فی اخبار قزوین، ج۳، ص۳۵، به کوشش عطاردی، عطارد، ۱۳۷۶ش.
۷۰. ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۶۳۴، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۳ق.
۷۱. ↑ محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۴۳۳_۴۴۳، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
۷۲. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۲، ص۴۸۰، مشهد، الجامعة الرضویه، ۱۴۱۸ق.
۷۳. ↑ محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۴۲۹_۴۳۳، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.


• سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفسیر کلامی»، شماره۴۹.    
• دانشنامه امام خمینی    ، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی    ، ۱۴۰۰ شمسی.


رده‌های این صفحه : تفاسیر کلامی | تفاسیر معتزله | تفسیر | دیدگاه های کلامی امام خمینی | روش های تفسیری | قرآن شناسی
جعبه ابزار