• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تفاسیر کلامی شیعه امامیه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


شیعه امامیه معتقدان به امامت بلافصل و منصوص امیرمؤمنان علی (علیه‌السلام) و ۱۱ امام معصوم پس از ایشان‌اند.
[۱] شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۱۶۹، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.
[۲] نوبختی، فرق الشیعه، ص۱۰۸، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۴ق.
[۳] مفید، اوائل المقالات، ج۱، ص۴۰ ۴۱، به کوشش انصاری، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    



در اندیشه کلامی شیعه و بر اساس حدیث متواتر ثقلین و سایر ادله‌ای که مرجعیت فکری و سیاسی معصومان (علیهم‌السلام) را ثابت می‌کنند چنگ زدن به قرآن و عترت (علیهم‌السلام) مایه نجات از گمراهی است،
[۴] طبرانی، المعجم الصغیر، ج۱، ص۱۳۵، بیروت، دارالکتب العلمیه.
[۵] نورالله حسینی شوشتری، احقاق الحق، ج۹، ص۳۲۰، تعلیقات شهاب الدین نجفی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۶ ق.
[۶] حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۴۸_۱۴۹، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
[۷] متقی هندی، کنزالعمال، ج۲، ص۱۷۲_۱۷۳، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
بر این اساس مفسر امامی اصول و روش‌های فهم قرآن را که معصومان (علیهم‌السلام) عرضه کرده‌اند در تفسیر خویش به کار می‌بندد
[۸] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۴۵۸_۴۶۹، مشهد، الجامعة الرضویه، ۱۴۱۸ق.
و خطوط کلی اعتقادی وی نیز بر اساس چنین اصولی از قرآن استخراج می‌شود. شیوه معصومان (علیهم‌السلام) در تفسیر آیات به ویژه آیات اعتقادی و متشابه ارجاع متشابهات قرآن به محکمات آن است. برخلاف تأویل‌گرایانی که برای عقلانی کردن مفاهیم آیات به توجیهاتی متوسل می‌شوند که با ظواهر آیات سازگاری ندارند و به انکار پاره‌ای از حقایق دینی می‌انجامند و نیز برخلاف فرقه‌هایی که لوازم تشبیه را از آیات متشابه حذف کرده‌اند؛ امّا به اثبات حقیقت آیه نپرداخته و علم به آن را به خدا وامی‌گذارند، اهل بیت (علیهم‌السلام) به شیوه نفی و اثبات در تفسیر آیات به ویژه آیات ناظر به صفات خدا معتقد بودند. بر اساس این شیوه آیات بیانگر اسما و صفات و افعال خدا و... را به آیات محکم ارجاع می‌دهند و آنچه را که آیات محکم از خدا نفی می‌کنند از مدلول آیات متشابه حذف می‌کنند و اصل معنا را گرفته، شوائب نقص و امکان را که ظاهر آیات متشابه متضمن آن است حذف می‌کنند، بر این اساس همه آیات صفات خبری، جبر و اختیار ، رؤیت خداوند در قیامت و... تفسیر می‌شوند؛ به طور مثال استوای خداوند بر عرش در آیه «اَلرَّحمـنُ عَلَی العَرشِ استَوی»
[۹] طه/سوره۲۰، آیه۵.    
و عرش عظیم داشتن خداوند: «رَبُّ العَرشِ العَظیم»
[۱۰] مؤمنون/سوره۲۳، آیه۸۶.    
در آغاز موهم تجسیم خداوند می‌شوند؛ ولی آیات «لَیسَ کمِثلِهِ شَیءٌ»
[۱۱] شوری/سوره۴۲، آیه۱۱.    
و «سُبحـانَ اللّهِ عَمّا یصِفون»
[۱۲] صافّات/سوره۳۷، آیه۱۵۹.    
هرگونه شائبه همانندی خدا با دیگران را می‌زدایند، از این رو از معنای آیه چنین برمی‌آید که عرش الهی جایگاه مادی نیست، بلکه مقامی است که احکام جاری در نظام خلقت از آن مقام سرمی‌زند و مرتبه‌ای از علم الهی است.
[۱۳] طباطبایی، المیزان، ج۱۴، ص۱۲۸ ۱۳۳، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.    


همچنین مفسر امامی از نظریه بدیع «نفی جبر و تفویض و اثبات امر بین الامرین»
[۱۴] کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۶۰، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
استفاده می‌کند و بر اساس قاعده نفی و اثبات برای رفع تعارض ظاهری آیاتی که گاه کاری را به خدا نسبت می‌دهند و گاه به انسان
[۱۵] فصّلت/سوره۴۱، آیه۴۶.    
[۱۶] کهف/سوره۱۸، آیه۲۹.    
[۱۷] انفال/سوره۸، آیه۱۷.    
به تفسیر آیات می‌پردازد، از این رو در تفسیر این آیات معتقد است که انسان با اختیار و آزادی کاری را انجام می‌دهد یا ترک می‌کند؛ ولی قدرت اختیاری آن از جانب خداوند به او داده می‌شود.
[۱۸] خضیر جعفر، الشیخ الطوسی مفسراً، ج۱، ص۲۷۶ ۲۸۰، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۸ش.    
[۱۹] طوسی، التبیان، ج۱، ص۱۴۱_۱۴۲، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[۲۰] طوسی، التبیان، ج۵، ص۹۳، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[۲۱] طوسی، التبیان، ج۵، ص۳۸۳، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[۲۲] طباطبایی، المیزان، ج۱، ص۱۰۰، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.    
[۲۳] طباطبایی، المیزان، ج۱۹، ص۴۸، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.    
از میان اهل سنت دانشمندانی چون محمد عبده و شیخ شلتوت نیز این تفسیر را برگزیده‌اند.
[۲۴] محمد عبده، رسالة التوحید، ج۱، ص۳۱_۳۵، دارالکتاب العربی، ۱۹۶۶م.
[۲۵] محمود شلتوت، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۲۳۱، تهران، التقریب بین المذاهب، ۱۴۲۱ق.
[۲۶] سبحانی، محاضرات فی الالهیات، ج۲، ص۳۶۰_۳۶۱، به کوشش حسن محمد، قم، مؤسسه امام صادق علیه‌السلام، ۱۴۱۷ ق.

امام‌ خمینی نظریه امر بین الامرین را در دو مرحله موردتوجه قرار داده است، یکی آنکه ابعاد انسان، انتساب حقیقی به خود و خدا دارند و دوم اینکه افعال نیک بالذات و اعمال ناپسند بالعرض به خدا نسبت داده می‌شوند. امام‌ خمینی آیات الهی را نیز باتوجه‌به این دو امر تقسیم کرده‌ است:
الف) آیاتی که به‌نوعی انتساب حقیقی افعال را به خدا و انسان، ثابت می‌کنند که خود این آیات دو دسته‌اند:
۱- آیاتی که در عین انتساب فعلی خاص به فاعل امکانی، آن را از او نفی می‌کنند نظیر (وَمَا رَمَیْتَ اِذْ رَمَیْتَ وَلَکِنَّ اللّهَ رَمَی).
[۲۷] انفال/سوره۸، آیه ۱۷.    
به اعتقاد امام‌ خمینی این اثبات و نفی اشاره به مقام امر بین الامرین است؛ یعنی تو رمی کردی و درعین‌حال تو رمی نکردی به انانیت و استقلال خود، بلکه به ظهور قدرت حق در مرآت تو و نفوذ قدرت او پس تو رامی هستی درعین‌حال که خدا نیز رامی است.
[۲۸] خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۵۸۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
[۲۹] خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص۳۲۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
[۳۰] خمینی، روح‌الله، تنقیح الاصول، ج۱، ص۲۱۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸.    
همچنین نظیر آیه (یُضِلُّ اللّهُ الظَّالِمِینَ)
[۳۱] ابراهیم/سوره۱۴، آیه ۲۷.    
که موضوع گمراه کردن به خداوند، شیطان (اِنَّهُ عَدُوٌّ مُّضِلٌّ مُّبِین)
[۳۲] قصص/سوره۲۸، آیه ۱۵.    
و خود بندگان (وَاَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ)
[۳۳] طه/سوره۳۰، آیه ۷۹.    
نسبت‌ داده ‌شده است.
[۳۴] خمینی، روح‌الله، الطلب و الاراده، ص۴۳-۴۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹.    
همچنین نظیر آیه (یُضِلُّ مَن یَشَاءُ وَیَهْدِی مَن یَشَاءُ)
[۳۵] نحل/سوره۱۶، آیه ۹۳.    
که استناد هدایت را به خداوند و پیامبران نسبت داده‌ است.
[۳۶] خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۵۸۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    

۲- آیاتی که در عین انتساب فعلی خاص به فاعل امکانی، آن را به خداوند نیز نسبت می‌دهند نظیر آیه‌ مشیت که به خدا و انسان نسبت می‌دهد.
[۳۷] خمینی، روح‌الله، تنقیح الاصول، ج۱، ص۲۱۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸.    
[۳۸] خمینی، روح‌الله، الطلب و الاراده، ص۴۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹.    

ب) آیاتی که دال بر انتساب بالذات خیرات و بالعرض شرور به خداوند می‌باشند این آیات خود دو دسته هستند:
دسته اول مربوط به آیاتی می‌شود که با تفکیک میان افعال حسن و قبیح، افعال حسن را به خدا و افعال قبیح را به بندگان نسبت می‌دهند نظیر آیه‌ (مَّا اَصَابَکَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَمَا اَصَابَکَ مِن سَیِّئَةٍ فَمِن نَّفْسِکَ)
[۳۹] نساء/سوره۴، آیه ۷۹.    
در این آیه با تفکیک میان نعمت‌ها و مصیبت‌ها، یکی به خداوند و دیگری به فاعل امکانی نسبت داده شده‌ است.
[۴۰] خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۶۰۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
[۴۱] خمینی، روح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲.    
[۴۲] خمینی، روح‌الله، الطلب و الاراده، ص۴۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹.    

دسته دوم به آیاتی نظر دارد که همه نیکی‌ها را در خدا منحصر می‌کند نظیر الحمدلله رب‌العالمین که حصر جمیع محامد به‌ حق‌تعالی است و نظیر آیه (كُلٌّ مِنْ عِنْدِ)
[۴۳] نساء/سوره۴، آیه ۷۸.    
که به انتساب همه خیرات به حق‌تعالی اشاره دارد.
[۴۴] خمینی، روح‌الله، الطلب و الاراده، ص۴۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹.    


متکلمان امامیه از دیرباز پنج اصل، توحید ، عدل، نبوت ، امامت و معاد را با محوریت توحید و عدل که برپایه احادیث اساس دین‌اند
[۴۵] صدوق، معانی الاخبار، ج۱، ص۱۱، به کوشش غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ش.    
به عنوان اصول دین برگزیده‌اند که نشان اهمیت آن‌هاست نه انحصار مسائل عقیدتی در آن‌ها. شیعه با دو اصل توحید و عدل از فرق غیر عدلیه و با اصل امامت‌ به‌طور کلی از معتزله متمایز می‌شود. عقیده امامیه درباره توحید و توحید صفاتی عینیت صفات خدا با ذات او
[۴۶] صدوق، التوحید، ج۱، ص۱۳۹، به کوشش حسینی تهرانی، قم، جامعه مدرسین.    
[۴۷] صبحی صالح، نهج البلاغه، خطبه۱، تهران، دارالاسوه، ۱۴۱۵ق.
[۴۸] علامه حلی، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، ج۱، ص۱۰۰_۱۰۱، به کوشش نجمی، قم، ۱۳۶۳ش.
و در بحث توحید افعالی و جبر و اختیار ، ردّ جبر در افعال انسان (دیدگاه اشاعره) و نیز ردّ فاعلیت مستقل انسان (دیدگاه معتزله) بلکه حدی میان آن دو (امر بین الامرین) است.
[۴۹] صدوق، التوحید، ج۱، ص۳۶۱ ۳۶۵، به کوشش حسینی تهرانی، قم، جامعه مدرسین.    
[۵۰] مجلسی، بحارالانوار، ج۵، ص۵۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.    
[۵۱] مجلسی، بحارالانوار، ج۵، ص۱۱۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.    
[۵۲] ابومنصور طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۲۵۳، به کوشش سید محمد باقر، دارالنعمان، ۱۳۸۶ ق.    


تأویل آیات صفات خبری
[۵۳] عروسی حویزی، تفسیر نورالثقلین، ج۳، ص۳۶۸، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.
[۵۴] صدوق، التوحید، ج۱، ص۲۴۸، به کوشش حسینی تهرانی، قم، جامعه مدرسین.    
و نفی رؤیت خداوند،
[۵۵] کلینی، الکافی، ج۱، ص۹۵، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۵۶] کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۲۲، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
[۵۷] صدوق، التوحید، ج۱، ص۱۰۷، به کوشش حسینی تهرانی، قم، جامعه مدرسین.    
[۵۸] علامه حلی، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، ج۱، ص۸۲، به کوشش نجمی، قم، ۱۳۶۳ش.
پذیرش حسن و قبح عقلی و در نتیجه عدالت الهی در معنای منزه بودن خدا از ارتکاب افعال قبیح و اخلال به واجبات و لزوم انجام کارهای نیکو،
[۵۹] طوسی، تمهید الاصول فی علم الکلام، ج۱، ص۹۷، به کوشش مشکوة الدین، دانشگاه، ۱۳۶۲ش.
[۶۰] علامه حلی، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، ج۱، ص۱۰۸_۱۰۹، به کوشش نجمی، قم، ۱۳۶۳ش.
از دیگر اعتقادات کلامی امامیه‌اند. امامت در منظومه فکری شیعه براساس عقیده منصوص بودن امر ولایت تفسیر خاصی دارد، از این رو از اصول دین و شأنی فراتر از رهبری دینی یا اجتماعی است که لازمه آن عصمت از گناه و خطاست،
[۶۱] علامه حلی، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، ج۱، ص۲۰۴_۲۰۷، به کوشش نجمی، قم، ۱۳۶۳ش.
زیرا براساس آیات قرآن امامت عهد خداست و عهد خدا به ستمگران نمی‌رسد
[۶۲] بقره/سوره۲، آیه۱۲۴.    
و انسان غیر معصوم ستمگر است یا به خود یا به دیگران.
[۶۳] طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۳۸۰، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
[۶۴] طوسی، التبیان، ج۱، ص۴۴۹، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
افزون بر این، مفسر شیعی ذیل آیات ۵۵ و ۶۷ مائده،
[۶۵] مائده/سوره۵، آیه۵۵.    
[۶۶] مائده/سوره۵، آیه۶۷.    
۵۹ نساء
[۶۷] نساء/سوره۴، آیه۵۹.    
و ۳۳ احزاب
[۶۸] احزاب/سوره۳۳، آیه۳۳.    
مستندات قرآنی، عقلی و روایی امامت را مطرح می‌کند.
[۶۹] فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ج۱، ص۴۶۲ ۴۶۴، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ق.    
[۷۰] فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ج۲، ص۵۲ ۷۰، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ق.    
[۷۱] طبرسی، مجمع البیان، ج۳، ص۱۰۰، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
[۷۲] طبرسی، مجمع البیان، ج۳، ص۳۲۶، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
[۷۳] طبرسی، مجمع البیان، ج۳، ص۳۴۴، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
[۷۴] طبرسی، مجمع البیان، ج۶، ص۵۵۹_۵۶۰، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
اعتقاد به حدوث قرآن
[۷۵] مجلسی، بحارالانوار، ج۸۹، ص۱۱۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.    
[۷۶] صدوق، التوحید، ج۱، ص۲۲۴ ۲۲۷، به کوشش حسینی تهرانی، قم، جامعه مدرسین.    
و شفاعت درباره مرتکب گناه کبیره
[۷۷] طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۲۲۳_۲۲۴، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
[۷۸] فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ج۱، ص۱۲۸، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ق.
از دیگر معتقدات کلامی امامیه است. شیخ طوسی با استناد به آیه ۲ و ۵۰ انبیاء
[۷۹] انبیاء/سوره۲۱، آیه۲.    
[۸۰] انبیاء/سوره۲۱، آیه۵۰.    
بحث حدوث قرآن
[۸۱] طوسی، التبیان، ج۷، ص۲۲۸ ۲۲۹، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
[۸۲] طوسی، التبیان، ج۷، ص۲۵۵، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
و در تفسیر آیات ۴۸ بقره
[۸۳] بقره/سوره۲، آیه۴۸.    
و ۵۳ زمر
[۸۴] زمر/سوره۳۹، آیه۵۳.    
مسئله شفاعت را
[۸۵] طوسی، التبیان، ج۱، ص۲۱۳ ۲۱۴، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
[۸۶] طوسی، التبیان، ج۹، ۳۷، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
مطرح می‌کند. مهدویت با تفسیر خاص آن، رجعت ، بدا و تقیه نیز از دیگر معتقدات امامیه‌اند که بر آیات قرآن و ارشادات معصومان (علیهم‌السلام) مبتنی‌اند و مفسر امامی در تفسیر آیات مربوط آن‌ها را تبیین می‌کند.
[۸۷] طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۱۲۱_۱۲۲، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
[۸۸] طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۲۴۲، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
[۸۹] طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۷۳۰، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
[۹۰] فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ج۱، ص۳۵، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ق.
[۹۱] طباطبایی، المیزان، ج۱، ص۳۸۰_۳۸۲، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.
[۹۲] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۵۴۷_۵۶۶، مشهد، الجامعة الرضویه، ۱۴۱۸ق.


برخی محققان اهل سنت
[۹۳] احمد امین، ضحی الاسلام، ج۳، ص۲۶۷_۲۶۷، مصر، النهضة المصریه.
[۹۴] محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۲، ص۲۵_۲۶، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
[۹۵] محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۲، ص۱۲۸، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
و به تبع آنان بعضی از مستشرقان
[۹۶] آدم متز، الحضارة الاسلامیه فی القرن الرابع الهجری، ج۱، ص۱۰۲، ترجمه: عبدالهادی، بیروت، دارالکتب العربی، ۱۹۶۷م.
[۹۷] سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، ج۳، ص۱۹۴، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
مکتب کلامی تفسیری شیعه را متأثر از اندیشه معتزلی دانسته‌اند. این پندار ظاهراً ناشی از تشابه برخی عقاید آنان نظیر تأویل صفات خبری، نفی رؤیت الهی، حسن و قبح عقلی و عدل است؛ امّا حقیقت این است که منشأ این مشابهت همان رویکرد عقلانی دو فرقه در فهم قرآن و أثرپذیری پیشوایان عقیدتی معتزله از ارشادات معصومان (علیهم‌السلام) در فهم قرآن است، چنان که برخی دانشمندان معتزلی خود به این حقیقت اقرار کرده‌اند.
[۹۸] سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، ج۳، ص۱۹۵_۱۹۶، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.


معصومان (علیهم‌السلام) نخستین مفسرانی بودند که با استناد به آیات قرآن و در پرتو استدلال‌های عمیق عقلی مبانی کلامی شیعه را پی‌ریزی کردند و روایات فراوانی از خود برجای گذاشتند که بیش‌تر صبغه تفسیر کلامی دارند.
[۹۹] ابومنصور طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۲۵۳، به کوشش سید محمد باقر، دارالنعمان، ۱۳۸۶ ق.    
هرچند این روایات بعدها در کتب روایی شیعه ثبت شدند؛ امّا مفسران و متکلمان شیعه براساس این روایات که عمدتاً از امام علی
[۱۰۰] کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۲۹_۱۳۲، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
و امام رضا (علیهماالسلام) است
[۱۰۱] صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۲۲۸ ۳۱۵، به کوشش و ترجمه مستفید و غفاری، تهران، صدوق، ۱۳۷۲ش.    
[۱۰۲] صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۳۹۶ ۴۱۸، به کوشش و ترجمه مستفید و غفاری، تهران، صدوق، ۱۳۷۲ش.    
به تفسیر کلامی آیات و شرح و بسط آن پرداختند.

مهم‌ترین تفاسیر کلامی امامیه عبارت‌اند از:
۱. غررالفوائد و دررالقلائد معروف به امالی اثر ابوالقاسم علی بن طاهر معروف به سید مرتضی (م. ۴۳۶ ق.).
۲. التبیان فی تفسیر القرآن اثر ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (م. ۴۶۰ ق.).
۳. روض الجنان و روح الجنان (تفسیر ابوالفتوح) اثر حسین بن علی خزاعی (م. ۵۵۲ ق.).
۴. مجمع البیان فی تفسیر القرآن اثر ابوعلی فضل بن حسن طبرسی (م ۵۴۸ ق.).
۵ـ. منهج الصادقین فی الزام المخالفین معروف به تفسیر ملافتح الله کاشانی اثر ملافتح الله کاشانی (م. ۹۸۸ ق.).
۶. نفحات الرحمان فی تفسیر القرآن و تبیین الفرقان اثر محمد بن عبدالرحیم نهاوندی (م. ۱۳۷۰ ق.).
۷. اطیب البیان فی تفسیر القرآن اثر سید عبدالحسین طیب (م. ۱۴۱۱ ق.).
۸. المیزان فی تفسیر القرآن اثر محمد حسین طباطبایی (م. ۱۴۰۲ ق.).
۹. الکاشف اثر محمد جواد مغنیه (م ۱۴۰۰ ق.).
۱۰. الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن والسنه اثر محمد صادقی تهرانی (ت. ۱۳۴۶ ق.).
۱۱. تفسیر نمونه اثر ناصر مکارم شیرازی و همکاران (ت. ۱۳۴۷ ق.).

۱. ↑ شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۱۶۹، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.
۲. ↑ نوبختی، فرق الشیعه، ص۱۰۸، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۴ق.
۳. ↑ مفید، اوائل المقالات، ج۱، ص۴۰ ۴۱، به کوشش انصاری، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    
۴. ↑ طبرانی، المعجم الصغیر، ج۱، ص۱۳۵، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۵. ↑ نورالله حسینی شوشتری، احقاق الحق، ج۹، ص۳۲۰، تعلیقات شهاب الدین نجفی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۶ ق.
۶. ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۴۸_۱۴۹، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
۷. ↑ متقی هندی، کنزالعمال، ج۲، ص۱۷۲_۱۷۳، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
۸. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۴۵۸_۴۶۹، مشهد، الجامعة الرضویه، ۱۴۱۸ق.
۹. ↑ طه/سوره۲۰، آیه۵.    
۱۰. ↑ مؤمنون/سوره۲۳، آیه۸۶.    
۱۱. ↑ شوری/سوره۴۲، آیه۱۱.    
۱۲. ↑ صافّات/سوره۳۷، آیه۱۵۹.    
۱۳. ↑ طباطبایی، المیزان، ج۱۴، ص۱۲۸ ۱۳۳، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.    
۱۴. ↑ کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۶۰، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
۱۵. ↑ فصّلت/سوره۴۱، آیه۴۶.    
۱۶. ↑ کهف/سوره۱۸، آیه۲۹.    
۱۷. ↑ انفال/سوره۸، آیه۱۷.    
۱۸. ↑ خضیر جعفر، الشیخ الطوسی مفسراً، ج۱، ص۲۷۶ ۲۸۰، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۸ش.    
۱۹. ↑ طوسی، التبیان، ج۱، ص۱۴۱_۱۴۲، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۲۰. ↑ طوسی، التبیان، ج۵، ص۹۳، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۲۱. ↑ طوسی، التبیان، ج۵، ص۳۸۳، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۲۲. ↑ طباطبایی، المیزان، ج۱، ص۱۰۰، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.    
۲۳. ↑ طباطبایی، المیزان، ج۱۹، ص۴۸، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.    
۲۴. ↑ محمد عبده، رسالة التوحید، ج۱، ص۳۱_۳۵، دارالکتاب العربی، ۱۹۶۶م.
۲۵. ↑ محمود شلتوت، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۲۳۱، تهران، التقریب بین المذاهب، ۱۴۲۱ق.
۲۶. ↑ سبحانی، محاضرات فی الالهیات، ج۲، ص۳۶۰_۳۶۱، به کوشش حسن محمد، قم، مؤسسه امام صادق علیه‌السلام، ۱۴۱۷ ق.
۲۷. ↑ انفال/سوره۸، آیه ۱۷.    
۲۸. ↑ خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۵۸۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۲۹. ↑ خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص۳۲۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۳۰. ↑ خمینی، روح‌الله، تنقیح الاصول، ج۱، ص۲۱۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸.    
۳۱. ↑ ابراهیم/سوره۱۴، آیه ۲۷.    
۳۲. ↑ قصص/سوره۲۸، آیه ۱۵.    
۳۳. ↑ طه/سوره۳۰، آیه ۷۹.    
۳۴. ↑ خمینی، روح‌الله، الطلب و الاراده، ص۴۳-۴۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹.    
۳۵. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه ۹۳.    
۳۶. ↑ خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۵۸۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۳۷. ↑ خمینی، روح‌الله، تنقیح الاصول، ج۱، ص۲۱۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸.    
۳۸. ↑ خمینی، روح‌الله، الطلب و الاراده، ص۴۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹.    
۳۹. ↑ نساء/سوره۴، آیه ۷۹.    
۴۰. ↑ خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۶۰۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۴۱. ↑ خمینی، روح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲.    
۴۲. ↑ خمینی، روح‌الله، الطلب و الاراده، ص۴۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹.    
۴۳. ↑ نساء/سوره۴، آیه ۷۸.    
۴۴. ↑ خمینی، روح‌الله، الطلب و الاراده، ص۴۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹.    
۴۵. ↑ صدوق، معانی الاخبار، ج۱، ص۱۱، به کوشش غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ش.    
۴۶. ↑ صدوق، التوحید، ج۱، ص۱۳۹، به کوشش حسینی تهرانی، قم، جامعه مدرسین.    
۴۷. ↑ صبحی صالح، نهج البلاغه، خطبه۱، تهران، دارالاسوه، ۱۴۱۵ق.
۴۸. ↑ علامه حلی، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، ج۱، ص۱۰۰_۱۰۱، به کوشش نجمی، قم، ۱۳۶۳ش.
۴۹. ↑ صدوق، التوحید، ج۱، ص۳۶۱ ۳۶۵، به کوشش حسینی تهرانی، قم، جامعه مدرسین.    
۵۰. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۵، ص۵۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.    
۵۱. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۵، ص۱۱۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.    
۵۲. ↑ ابومنصور طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۲۵۳، به کوشش سید محمد باقر، دارالنعمان، ۱۳۸۶ ق.    
۵۳. ↑ عروسی حویزی، تفسیر نورالثقلین، ج۳، ص۳۶۸، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.
۵۴. ↑ صدوق، التوحید، ج۱، ص۲۴۸، به کوشش حسینی تهرانی، قم، جامعه مدرسین.    
۵۵. ↑ کلینی، الکافی، ج۱، ص۹۵، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۵۶. ↑ کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۲۲، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
۵۷. ↑ صدوق، التوحید، ج۱، ص۱۰۷، به کوشش حسینی تهرانی، قم، جامعه مدرسین.    
۵۸. ↑ علامه حلی، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، ج۱، ص۸۲، به کوشش نجمی، قم، ۱۳۶۳ش.
۵۹. ↑ طوسی، تمهید الاصول فی علم الکلام، ج۱، ص۹۷، به کوشش مشکوة الدین، دانشگاه، ۱۳۶۲ش.
۶۰. ↑ علامه حلی، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، ج۱، ص۱۰۸_۱۰۹، به کوشش نجمی، قم، ۱۳۶۳ش.
۶۱. ↑ علامه حلی، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، ج۱، ص۲۰۴_۲۰۷، به کوشش نجمی، قم، ۱۳۶۳ش.
۶۲. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۲۴.    
۶۳. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۳۸۰، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
۶۴. ↑ طوسی، التبیان، ج۱، ص۴۴۹، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۶۵. ↑ مائده/سوره۵، آیه۵۵.    
۶۶. ↑ مائده/سوره۵، آیه۶۷.    
۶۷. ↑ نساء/سوره۴، آیه۵۹.    
۶۸. ↑ احزاب/سوره۳۳، آیه۳۳.    
۶۹. ↑ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ج۱، ص۴۶۲ ۴۶۴، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ق.    
۷۰. ↑ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ج۲، ص۵۲ ۷۰، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ق.    
۷۱. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۳، ص۱۰۰، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
۷۲. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۳، ص۳۲۶، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
۷۳. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۳، ص۳۴۴، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
۷۴. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۶، ص۵۵۹_۵۶۰، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
۷۵. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۸۹، ص۱۱۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.    
۷۶. ↑ صدوق، التوحید، ج۱، ص۲۲۴ ۲۲۷، به کوشش حسینی تهرانی، قم، جامعه مدرسین.    
۷۷. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۲۲۳_۲۲۴، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
۷۸. ↑ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ج۱، ص۱۲۸، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ق.
۷۹. ↑ انبیاء/سوره۲۱، آیه۲.    
۸۰. ↑ انبیاء/سوره۲۱، آیه۵۰.    
۸۱. ↑ طوسی، التبیان، ج۷، ص۲۲۸ ۲۲۹، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۸۲. ↑ طوسی، التبیان، ج۷، ص۲۵۵، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۸۳. ↑ بقره/سوره۲، آیه۴۸.    
۸۴. ↑ زمر/سوره۳۹، آیه۵۳.    
۸۵. ↑ طوسی، التبیان، ج۱، ص۲۱۳ ۲۱۴، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۸۶. ↑ طوسی، التبیان، ج۹، ۳۷، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۸۷. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۱۲۱_۱۲۲، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
۸۸. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۲۴۲، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
۸۹. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۷۳۰، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
۹۰. ↑ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ج۱، ص۳۵، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ق.
۹۱. ↑ طباطبایی، المیزان، ج۱، ص۳۸۰_۳۸۲، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.
۹۲. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۵۴۷_۵۶۶، مشهد، الجامعة الرضویه، ۱۴۱۸ق.
۹۳. ↑ احمد امین، ضحی الاسلام، ج۳، ص۲۶۷_۲۶۷، مصر، النهضة المصریه.
۹۴. ↑ محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۲، ص۲۵_۲۶، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
۹۵. ↑ محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۲، ص۱۲۸، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
۹۶. ↑ آدم متز، الحضارة الاسلامیه فی القرن الرابع الهجری، ج۱، ص۱۰۲، ترجمه: عبدالهادی، بیروت، دارالکتب العربی، ۱۹۶۷م.
۹۷. ↑ سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، ج۳، ص۱۹۴، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
۹۸. ↑ سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، ج۳، ص۱۹۵_۱۹۶، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
۹۹. ↑ ابومنصور طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۲۵۳، به کوشش سید محمد باقر، دارالنعمان، ۱۳۸۶ ق.    
۱۰۰. ↑ کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۲۹_۱۳۲، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
۱۰۱. ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۲۲۸ ۳۱۵، به کوشش و ترجمه مستفید و غفاری، تهران، صدوق، ۱۳۷۲ش.    
۱۰۲. ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۳۹۶ ۴۱۸، به کوشش و ترجمه مستفید و غفاری، تهران، صدوق، ۱۳۷۲ش.    


• سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفسیر کلامی»، شماره۴۹.    
• دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.


رده‌های این صفحه : تفاسیر شیعه | تفاسیر کلامی | تفسیر | دیدگاه های کلامی امام خمینی | روش های تفسیری | قرآن شناسی
جعبه ابزار