• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تفاسیر کلامی اشاعره

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


پیروان ابوالحسن اشعری (۲۶۰ - ۳۲۴ ق.) اشاعره نام دارند که در برابر عقلگرایی معتزله و ظاهرگرایی حنابله در پی یافتن راهی میانه بودند.


ابوالحسن اشعری ابتدا از مدافعان اندیشه اعتزالی بود که به یکباره از اعتزال روی برتافت
[۱] ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۳۱، تهران، مروی، ۱۳۹۳ق.
[۲] ابن‌خلکان، وفیات الاعیان، ج۳، ص۲۸۵، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر.
و با سلاح عقلگرایی معتزله کوشید تا اندیشه‌های اهل حدیث را بر اساس مبانی معرفتی خویش پالایش کرده، آن‌ها را قابل دفاع عقلانی سازد.
[۳] سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، ج۲، ص۲۶_۲۸، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
[۴] سید مهدی حسینی، بحوث مع اهل السنة والسلفیه، ج۱، ص۱۵۷، المکتبة الاسلامیه، ۱۳۹۹ق.
اشعری در کتاب تفسیری و عقیدتی الابانه وفاداری خود را به روش احمد بن حنبل ابراز می‌دارد و در دو کتاب اللمع و استحسان الخوض فی علم الکلام این عقاید را در قالب عقلی ریخته است؛ برای مثال اشعری برای حل تعارض عقیده جبری حنابله با مسئله اختیار و نقش انسان در سرنوشت خویش به طرح نظریه کسب پرداخت، بر این اساس وی با استناد به آیات «واللّهُ خَلَقَکم وما تَعمَلون»،
[۵] صافّات/سوره۳۷، آیه۳۷.    
«هَل مِن خــلِق غَیرُ اللّهِ»،
[۶] فاطر/سوره۳۵، آیه۳.    
«لا یخلُقونَ شیــًا وهُم یخلَقونَ»
[۷] فرقان/سوره۲۵، آیه۳.    
همه افعال و اراده‌ها را اعم از نیک و بد به اراده الهی می‌داند و نسبت دادن بدی‌ها را به غیر خدا در حکم ثنویت و شرک می‌شمارد
[۸] ابوالحسن علی بن اسماعیل اشعری، الابانة عن اصول الدیانه، ج۱، ص۹، بغداد، مکتب تعز، ۱۹۸۹ م.
لیکن معتقد است خدا فاعل حقیقی عمل و انسان مکتسب آن است؛ امّا در عین حال خود کسب را نیز بر اساس آیه «واللّهُ خَلَقَکم وما تَعمَلون» مخلوق خدا می‌داند.
[۹] اشعری، اللمع فی الرد علی اهل الزیغ والبدع، ج۱، ص۶۹_۸۰، به کوشش حموده غرابه، المکتبة الازهریه للتراث.
[۱۰] اشعری، اللمع فی الرد علی اهل الزیغ والبدع، ج۱، ص۷۳، به کوشش حموده غرابه، المکتبة الازهریه للتراث.
پس از اشعری، متکلمان تفاسیر دیگری را نیز از کسب ارائه کردند
[۱۱] سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، ج۲، ص۱۲۶_۱۳۶، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
امّا عده‌ای از دانشمندان اشعری آن را مستلزم جبر دانسته، به چالش کشیدند.
[۱۲] سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، ج۲، ص۱۴۰_۱۵۶، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.


در بحث عدل الهی، اشعری بر اساس اصل حسن و قبح شرعی، افعال الهی را سراسر عدل و حکمت دانسته، معتقد است که معیارهای شناخته شده انسان‌ها برای عدل بر آن صدق نمی‌کنند. در پرتو چنین تفسیری از عدل وی تکلیف ما لایطاق را بر خداوند جایز می‌داند،
[۱۳] اشعری، اللمع فی الرد علی اهل الزیغ والبدع، ج۱، ص۱۱۴_۱۱۶، به کوشش حموده غرابه، المکتبة الازهریه للتراث.
[۱۴] علی بن محمد جرجانی، شرح المواقف الایجی، ج۸، ص۱۸۱_۱۸۶، قم، منشورات الرضی، ۱۳۲۵ق.
چنان که اشعری آیه «و عَلَّمَ ءادَمَ الاَسماءَ کلَّها ثُمَّ عَرَضَهُم...»
[۱۵] بقره/سوره۲، آیه۳۱.    
را مفید جواز تکلیف مالایطاق می‌داند، زیرا به ملائکه فرمان می‌دهد تا از اسمایی خبر دهند که آن‌ها را نمی‌دانند و بر آن قادر نیستند.
[۱۶] اشعری، اللمع فی الرد علی اهل الزیغ والبدع، ج۱، ص۱۱۲_۱۱۳، به کوشش حموده غرابه، المکتبة الازهریه للتراث.


مفسر اشعری بر نقش عقل در تبیین مبانی دینی تأکید می‌کند؛ امّا عقل را در حدّ رفع تعارض آن با نقل و اعتقادات خویش به رسمیت می‌شناسد.
[۱۷] محمد عبدالحمید، تطور تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۲۲، بغداد، وزارة التعلیم العالی، ۱۴۰۸ق.
[۱۸] سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، ج۲، ص۲۶_۲۷، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
روشن ‌ترین مصداق آن مسئله رؤیت الهی است که مفسر اشعری از یک سو در جوامع روایی خویش با روایاتی روبه روست که به وضوح بر رؤیت الهی در قیامت تأکید می‌کنند و از سوی دیگر پذیرش بی چون و چرای آن را در چالش با عقل می‌بیند، به ویژه که مخالفان آنان با ادله گسترده عقلی چنین پنداری را رد می‌کنند، از این رو می‌کوشد تا آموزه روایی را با ادله عقلی توجیه کند.
[۱۹] فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۱۳، ص۱۲۴_۱۳۲، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
[۲۰] بروسوی، تفسیر روح البیان، ج۳، ص۱۰۲، بیروت، دارالفکر.
[۲۱] محمد مغراوی، المفسرون بین التأویل والاثبات، ج۳، ص۱۲۶۴، بیروت، الرساله، ۱۴۲۰ق.
متکلمان و مفسران پس از اشعری قلمرو عقل را در تبیین اعتقادات و فهم قرآن گسترده‌تر ساختند و به پالایش پاره‌ای از عقاید اشعری پرداختند، چنان که نظریه کسب اشعری که در راستای عقلانی کردن آیات موهم جبر مطرح شد از سوی آنان به چالش کشیده شد.
[۲۲] سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، ج۲، ص۱۴۰_۱۵۶، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.


مفسر اشعری تأویل (برگرداندن آیات از معنای ظاهری آن‌ها) در آیات و وجود تشابه در آن را می‌پذیرد و معتقد است که چنانچه با دلیل قطعی و ثابت عقل روشن شد که ظاهر آیه مراد نیست باید به تأویل آن پرداخت.
[۲۳] فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۲۲، ص۵_۶، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
بارزترین وجه امتیاز مفسران اشاعره از سلفیه و اهل حدیث را می‌توان در تأویل صفات خبری خدا دانست. برخلاف اشعری، بنیانگذار این مکتب که در تفسیر آیات صفات به شیوه سلفیه عمل می‌کرد
[۲۴] ابوالحسن علی بن اسماعیل اشعری، الابانة عن اصول الدیانه، ج۱، ص۹، بغداد، مکتب تعز، ۱۹۸۹ م.
مفسران پس از او عمدتاً به تأویل آن پرداختند، چنان که فخر رازی «استوای خداوند بر عرش» را در معنای «نشستن خدا بر عرش» مخالف عقل و دیگر آیات قرآن دانسته، آن را به «اقتدار و استیلا» تأویل می‌کند
[۲۵] فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۲۲، ص۵_۶، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
یا صفت «وجه» را در آیات قرآن به وجوهی گوناگون از جمله «مرضات الله» تأویل می‌کند.
[۲۶] فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۴، ص۲۲_۲۴، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
بیضاوی از دیگر مفسران اشعری نیز وصف «اتیان» (آمدن) را در آیه «هَل ینظُرونَ اِلاّ اَن یأتِیهُمُ اللّهُ فی ظُـلَل مِنَ الغَمامِ والمَلـئِکة»
[۲۷] بقره/سوره۲، آیه۲۱۰.    
به اتیان امر الهی تفسیر می‌کند.
[۲۸] بیضاوی، انوار التنزیل، ج۱، ص۴۹۳، به کوشش عبدالقادر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
از منظر مفسر اشعری آیات دال بر عقاید آن‌ها محکم و بی نیاز از تأویل‌اند، از این رو مفسری چون فخر رازی آیه «فَمَن یرِدِ اللّهُ اَن یهدِیهُ یشرَح صَدرَهُ لِلاِسلـمِ ومَن یرِد اَن یضِلَّهُ یجعَل صَدرَهُ ضَیقـًا حَرَجـًا...»
[۲۹] انعام/سوره۶، آیه۱۲۵.    
را بر ظاهر آن حمل کرده، همان عقیده جبری خویش را از آن استنباط می‌کند،
[۳۰] فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۱۳، ص۱۷۷_۱۷۸، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
[۳۱] محسن عبدالحمید، الرازی مفسراً، ج۱، ص۱۶۰، بغداد، دارالحریه، ۱۳۹۴ق.
از این رو نیازی به تأویل در آن نمی‌بیند.

کوشش متکلمان اشعری باعث شد بیش‌تر تفاسیر اهل سنت با رویکرد اعتقادی اشاعره نگاشته شوند. در این میان سهم التفسیر الکبیر فخر رازی و استدلال‌های عقلی و فلسفی وی در دفاع گسترده از عقاید اشاعره و نقد عقاید مخالفان و نیز از جهت مرجعیت علمی نسبت به تفاسیر بعدی بارز و برجسته است.
[۳۲] محسن عبدالحمید، الرازی مفسراً، ج۱، ص۱۶۹، بغداد، دارالحریه، ۱۳۹۴ق.
[۳۳] سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۶۵۵_۶۵۶، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
بهره‌گیری مفسران و متکلمان غیر معتزلی مانند مفسران اشعری و ماتریدی از عنصر عقل منشأ تقسیم‌بندی جدیدی شد، به گونه‌ای که تفسیر پژوهان و عالمان اشعری در دوره‌های بعدی تفاسیر مبتنی بر عقل اشاعره را «تفسیر به رأی ممدوح» و تفاسیر عقلی معتزله و دیگر فرق را «تفسیر به رأی مذموم نامیدند».
[۳۴] محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۸۸_۲۸۹، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
[۳۵] محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۶۳، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
[۳۶] زرقانی، مناهل العرفان، ج۲، ص۴۲_۴۳، به کوشش فواز احمد، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۷ق.
ممدوح بودن چنین عقل و رأیی به زعم آنان از این روست که مفسر اشعری عمدتاً ظاهر نص را بر عقل ترجیح داده، تأویل را تنها در صورتی می‌پذیرد که حمل کلام بر ظاهر آن ناممکن باشد
[۳۷] عبدالعزیز مجدوب، الرازی من خلال تفسیره، ج۱، ص۸۸_۸۹، لیبیا ـ تونس، الدارالعربیه، ۱۹۸۰م.
[۳۸] محسن عبدالحمید، الرازی مفسراً، ج۱، ص۱۶۲، بغداد، دارالحریه، ۱۳۹۴ق.
[۳۹] فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۱۳، ص۱۴۱، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
اما گاه در حمل کلام بر ظاهر آن نیز گرفتار تکلف‌های گوناگون می‌شود.
[۴۰] فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۵، ص۲۳۶، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
گاه نیز تکیه بر روایات صحیح یا پرهیز از تأویل، وی را به ورطه تجسیم کشانده است، چنان که فخر رازی «کرسی» را در آیه ۲۵۵ بقره
[۴۱] بقره/سوره۲، آیه۲۵۵.    
: «وسِعَ کرسِیهُ السَّمـوتِ والاَرض» جسم عظیمی تحت عرش و بر فراز آسمان هفتم شناسانده است.
[۴۲] فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۷، ص۱۲، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
[۴۳] محسن عبدالحمید، الرازی مفسراً، ج۱، ص۱۶۲، بغداد، دارالحریه، ۱۳۹۴ق.
بسیاری از تفاسیر اهل سنت بر محور عقاید اشاعره نگاشته شده؛ امّا تنها بخشی از این تفاسیر به تحلیل و تبیین معتقدات کلامی خود و رد عقاید مخالفان پرداخته‌اند.

شاخص‌ترین تفاسیر کلامی اشاعره عبارت‌اند از:
۱. تفسیر ابوالحسن علی بن اسماعیل اشعری (م. ۳۲۴ ق.) با نام کتاب فی تفسیر القرآن والردّ علی من خالف البیان من اهل الافک والبهتان که بعدها با نام المختزن شهرت یافت.
[۴۴] ابن‌فرهون مالکی، الدیباج المذهب، ج۲، ص۹۵، به کوشش محمد احمدی، قاهره، دارالتراث.
وی در این تفسیر به ردّ دیدگاه‌های جبّایی و ابوالقاسم بلخی پرداخته است. ابن‌عساکر در کتاب خویش مقدمه این تفسیر را نقل کرده است
[۴۵] ابن‌عساکر، تبیین کذب المفتری، ج۱، ص۱۳۶_۱۳۹، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۴ق.
[۴۶] دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل و دیگران، ج۷، ص۶۴۹_۶۵۰، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ش.
امّا هم اکنون اثری از این تفسیر باقی نیست.
۲. تفسیر بحرالعلوم اثر ابواللیث نصر بن محمد بن احمد بن ابراهیم سمرقندی (م. ۳۷۵ ق.).
۳. الوسیط فی تفسیر القرآن المجید اثر ابوالحسن علی بن احمد واحدی نیسابوری (م. ۴۶۸ ق.).
۴. المحرّر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز معروف به تفسیر ابن‌عطیه اثر قاضی ابومحمد بن عبدالحق ابن عطیه غرناطی (م. ۵۴۲ ق.).
۵ـ. مفاتیح الغیب معروف به التفسیر الکبیر اثر فخرالدین رازی (م. ۶۰۶ ق.).
۶. انوارالتنزیل و اسرارالتأویل اثر عبدالله بن عمر بیضاوی (م. ۶۸۵ ق.).
۷. مدارک التنزیل و حقائق التأویل اثر ابوالبرکات عبدالله بن احمد نسفی (م. ۷۰۱ ق.).
۸. البحرالمحیط اثر ابوحیان اندلسی غرناطی (م. ۷۴۵ ق.).
۹. غرائب القرآن و رغائب الفرقان اثر نظام الدین حسن بن محمد قمی نیسابوری (م. بعد از ۷۲۸ ق.).
۱۰. السراج المنیر فی الاعانة علی معرفة بعض معانی کلام ربّنا الحکیم الخبیر اثر شمس الدین محمد بن محمد شربینی قاهری (م. ۹۷۷ ق.).
۱۱. ارشاد العقل السلیم الی مزایا الکتاب الکریم معروف به تفسیر ابوالسعود اثر ابوالسعود محمدبن مصطفی عمادی (م. ۹۸۲ ق.).
۱۲. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی اثر شهاب الدین سید محمود افندی آلوسی بغدادی (م. ۱۲۷۰ ق.).
[۴۷] محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۸۹_۳۶۰، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
[۴۸] سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۱۲۶، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
[۴۹] سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۱۵۸، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
[۵۰] سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۱۷۸، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
[۵۱] سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۴۸۰، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
[۵۲] سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۴۹۶، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
[۵۳] سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۵۲۴، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
[۵۴] سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۶۲۳، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
[۵۵] سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۶۳۴، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
[۵۶] سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۶۵۰، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
اشاعره در قرن اخیر تفاسیر بسیاری نگاشتند؛ ولی در آن‌ها کمتر می‌توان نشانی از مجادلات گسترده کلامی و استدلال های وسیع عقلی در نقد عقاید دیگر فرق اسلامی یافت.
[۵۷] محمد مغراوی، المفسرون بین التأویل والاثبات، ج۳، ص۱۳۳۷_۱۵۱۱، بیروت، الرساله، ۱۴۲۰ق.


۱. ↑ ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۳۱، تهران، مروی، ۱۳۹۳ق.
۲. ↑ ابن‌خلکان، وفیات الاعیان، ج۳، ص۲۸۵، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر.
۳. ↑ سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، ج۲، ص۲۶_۲۸، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
۴. ↑ سید مهدی حسینی، بحوث مع اهل السنة والسلفیه، ج۱، ص۱۵۷، المکتبة الاسلامیه، ۱۳۹۹ق.
۵. ↑ صافّات/سوره۳۷، آیه۳۷.    
۶. ↑ فاطر/سوره۳۵، آیه۳.    
۷. ↑ فرقان/سوره۲۵، آیه۳.    
۸. ↑ ابوالحسن علی بن اسماعیل اشعری، الابانة عن اصول الدیانه، ج۱، ص۹، بغداد، مکتب تعز، ۱۹۸۹ م.
۹. ↑ اشعری، اللمع فی الرد علی اهل الزیغ والبدع، ج۱، ص۶۹_۸۰، به کوشش حموده غرابه، المکتبة الازهریه للتراث.
۱۰. ↑ اشعری، اللمع فی الرد علی اهل الزیغ والبدع، ج۱، ص۷۳، به کوشش حموده غرابه، المکتبة الازهریه للتراث.
۱۱. ↑ سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، ج۲، ص۱۲۶_۱۳۶، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
۱۲. ↑ سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، ج۲، ص۱۴۰_۱۵۶، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
۱۳. ↑ اشعری، اللمع فی الرد علی اهل الزیغ والبدع، ج۱، ص۱۱۴_۱۱۶، به کوشش حموده غرابه، المکتبة الازهریه للتراث.
۱۴. ↑ علی بن محمد جرجانی، شرح المواقف الایجی، ج۸، ص۱۸۱_۱۸۶، قم، منشورات الرضی، ۱۳۲۵ق.
۱۵. ↑ بقره/سوره۲، آیه۳۱.    
۱۶. ↑ اشعری، اللمع فی الرد علی اهل الزیغ والبدع، ج۱، ص۱۱۲_۱۱۳، به کوشش حموده غرابه، المکتبة الازهریه للتراث.
۱۷. ↑ محمد عبدالحمید، تطور تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۲۲، بغداد، وزارة التعلیم العالی، ۱۴۰۸ق.
۱۸. ↑ سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، ج۲، ص۲۶_۲۷، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
۱۹. ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۱۳، ص۱۲۴_۱۳۲، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
۲۰. ↑ بروسوی، تفسیر روح البیان، ج۳، ص۱۰۲، بیروت، دارالفکر.
۲۱. ↑ محمد مغراوی، المفسرون بین التأویل والاثبات، ج۳، ص۱۲۶۴، بیروت، الرساله، ۱۴۲۰ق.
۲۲. ↑ سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، ج۲، ص۱۴۰_۱۵۶، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
۲۳. ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۲۲، ص۵_۶، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
۲۴. ↑ ابوالحسن علی بن اسماعیل اشعری، الابانة عن اصول الدیانه، ج۱، ص۹، بغداد، مکتب تعز، ۱۹۸۹ م.
۲۵. ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۲۲، ص۵_۶، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
۲۶. ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۴، ص۲۲_۲۴، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
۲۷. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۱۰.    
۲۸. ↑ بیضاوی، انوار التنزیل، ج۱، ص۴۹۳، به کوشش عبدالقادر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
۲۹. ↑ انعام/سوره۶، آیه۱۲۵.    
۳۰. ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۱۳، ص۱۷۷_۱۷۸، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
۳۱. ↑ محسن عبدالحمید، الرازی مفسراً، ج۱، ص۱۶۰، بغداد، دارالحریه، ۱۳۹۴ق.
۳۲. ↑ محسن عبدالحمید، الرازی مفسراً، ج۱، ص۱۶۹، بغداد، دارالحریه، ۱۳۹۴ق.
۳۳. ↑ سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۶۵۵_۶۵۶، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
۳۴. ↑ محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۸۸_۲۸۹، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
۳۵. ↑ محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۶۳، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
۳۶. ↑ زرقانی، مناهل العرفان، ج۲، ص۴۲_۴۳، به کوشش فواز احمد، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۷ق.
۳۷. ↑ عبدالعزیز مجدوب، الرازی من خلال تفسیره، ج۱، ص۸۸_۸۹، لیبیا ـ تونس، الدارالعربیه، ۱۹۸۰م.
۳۸. ↑ محسن عبدالحمید، الرازی مفسراً، ج۱، ص۱۶۲، بغداد، دارالحریه، ۱۳۹۴ق.
۳۹. ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۱۳، ص۱۴۱، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
۴۰. ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۵، ص۲۳۶، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
۴۱. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۵۵.    
۴۲. ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۷، ص۱۲، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
۴۳. ↑ محسن عبدالحمید، الرازی مفسراً، ج۱، ص۱۶۲، بغداد، دارالحریه، ۱۳۹۴ق.
۴۴. ↑ ابن‌فرهون مالکی، الدیباج المذهب، ج۲، ص۹۵، به کوشش محمد احمدی، قاهره، دارالتراث.
۴۵. ↑ ابن‌عساکر، تبیین کذب المفتری، ج۱، ص۱۳۶_۱۳۹، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۴ق.
۴۶. ↑ دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل و دیگران، ج۷، ص۶۴۹_۶۵۰، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ش.
۴۷. ↑ محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۸۹_۳۶۰، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
۴۸. ↑ سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۱۲۶، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
۴۹. ↑ سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۱۵۸، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
۵۰. ↑ سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۱۷۸، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
۵۱. ↑ سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۴۸۰، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
۵۲. ↑ سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۴۹۶، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
۵۳. ↑ سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۵۲۴، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
۵۴. ↑ سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۶۲۳، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
۵۵. ↑ سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۶۳۴، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
۵۶. ↑ سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۶۵۰، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
۵۷. ↑ محمد مغراوی، المفسرون بین التأویل والاثبات، ج۳، ص۱۳۳۷_۱۵۱۱، بیروت، الرساله، ۱۴۲۰ق.


سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفاسیر کلامی اشاعره»، شماره۴۹.    


رده‌های این صفحه : تفاسیر اشاعره | تفاسیر کلامی | تفسیر | روش های تفسیری | قرآن شناسی
جعبه ابزار