تفاسیر قرن دهم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تفاسیر
قرن دهم سی و یک مورد می‌باشد، از جمله آنان تفسیر
شهید ثانی،
مقدس اردبیلی،
علی زواری،
محمد خفری،
الهی اردبیلی،
عبدالعلی بیرجندی و ... می‌باشد.
دو دسته فعالیت تفسیری در
قرن دهم مشهور است:
۱. آثاری که به صورت حاشیه و تعلیقه بر تفسیرهای مشهور بوده است؛
۲. آثار مستقل در زمینه
علم تفسیر .
در این دوره شاهد تفاسیر فراوانی به
زبان فارسی هستیم که منشا تحول ادبی در
ادبیات فارسی به شمار می‌آیند.
الحاشیة علی تفسیر الکشاف اثـر
ابوالمعالی محمد صدرالدین ثالث (۸۲۸ - ۹۰۳ ق) فرزند غیاث الدین
منصور اول حسینی دشتکی شیرازی، از فلاسفه و اکابر
امامیه.
ایـن اثر حواشی و تعلیقات دشتکی بر
تفسیر الکشاف تالیف
جاراللّه زمخشری (م ۵۲۸ ق) می‌باشد که با مذاق فلسفی خویش نگاشته است.
نـسخه‌ای از این حاشیه در کتابخانه سلطان سلیمان خان عثمانی در
استانبول محفوظ است و در فهرست این کتابخانه ضبط است.
فرزندش امیر غیاث الدین
منصور (م ۹۴۸ ق) نیز دارای تفسیر حاشیه بر کشاف می‌باشد.
قراضة النظیر و خلاصة التفسیر اثـر شـیخ تقی الدین ابراهیم (۸۴۰ - ۹۰۰ یا ۹۰۵ ق) فرزند
علی بن الحسن عاملی کفعمی، جبعی حارئی حائری معروف به
کفعمی، از مفسران و محدثان امامیه.
تفسیر مورد بحث در تلخیص و تنقیح تفسیر
مجمع البیان لعلوم القرآن شیخ طبرسی (م ۵۴۸ ق) می‌باشد به اختصار و تنقیح بعضی توضیحات می‌پرازد.
نسخه‌ای از این تفسیر در کتابخانه مجلس شورای اسلامی محفوظ است.
بـرای کـفـعمی‌چند اثر دیگر یاد کرده‌اند:
۱) اختصار
تفسیر علی بن ابراهیم قمی، تلخیصی است روائی از تفسیر قمی، که در یک مجموعه نزد
افندی صاحب
ریاض العلما موجود بوده است.
۲) الـواضـحة فی شرح سورة الفاتحة، در شرح و بیان
سوره فاتحة الکتاب است که مؤلف آن را جزء منابع کتاب خود
البلد الامین (در
دعا) قرار داده است.
۳) اختصار غریب القرآن سجستانی، تلخیص غریب القرآن سجستانی است.
۴) الوجیز فی قراءة الکتاب العزیز، نام دیگر آن اللفظ الوجیز است. در قراءآت
قرآن و ضبط اعراب آن.
۵) اخـتصار زبدة البیان، تلخیص تفسیر زبدة البیان انسان الانسان المنتزع من مجمع البیان تالیف شیخ زین الدین عاملی نباطی که مختصر تفسیر مجمع البیان شیخ طبرسی است.
۶) اخـتصار جوامع الجامع طبرسی، مختصری است از
تفسیر جوامع الجامع امین الاسلام طبرسی که در بعضی موارد افزوده‌هائی بر آن دارد.
۷) تـفـسیر سورة الفاتحه، در بیان تفسیر و خواص آیات الفاتحة الکتاب است و غیر از تالیفات دیگر مؤلف است.
جامع البیان فی تفسیر القرآن اثر
معین الدین محمد (۸۳۲ - ۹۰۶ ق) فرزند عبدالرحمن بن محمد ایجی شیرازی، از علمای
عصر خود.
تـفـسـیـر مورد بحث در یک جلد به
زبان عربی و شیوه کلامی و ادبی با بهره از
روایات و احادیث فریقین
سنی و
شیعه تدوین شده است و آن شامل تمام قرآن از سوره الحمد لغایت
سوره الناس در نوع خود بسیار محققانه و از تفسیرهای معروف
قرن دهم هجری می‌باشد.
چند نسخه خطی از این تفسیر امروزه موجود است از جمله نسخه کتابخانه مدرسه باقریه
مشهد و نسخه کتابخانه الخدیویة
مصر.
ایـن تـفـسـیـر نـخـستین بار در
لاهور به سال ۱۸۷۹ م به طبع رسید سپس در حاشیه اکلیل فی استنباط التنزیل
سیوطی در دهلی به سال ۱۲۹۶ ق تجدید چاپ گردید.
الواضحة فی تفسیر الفاتحة اثـر
ملا محمد معین الدین (م ۹۰۷ ق) فرزند شرف الدین محمد هروی فراهی معروف به ملا مسکین یا معین مسکین که در
هرات و کنار بقعه
خواجه عبداللّه انصاری جنب برادرش نظام الدین محمد به خاک سپرده شده است.
تفسیر مورد بحث در بیان و تفسیر سوره الحمد و به
فارسی است.
امروزه نسخه‌های متعدد از این تفسیر در دست است. از جمله نسخه‌ای در کتابخانه جعفریه در مدرسه هندی
کربلا.
بـرای مـلا مـعین مسکین اثرات دیگری ذکر کرده‌اند:
۱) بحرالدرر، در چند جلد به زبان فارسی و
عربی. آنرا در شهر مزار شریف تالیف کرده و آیه یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا را در حـق مـولا
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) می‌داند و می‌گوید: به سنان ملک
دنیا گرفت و به سه نان ملک عقبی گرفت مسکین تو، که نه سنان داری نه سه نان.
۲) احسن القصص، که در تفسیر و شرح آیات
سوره یوسف است و در ۱۲۷۸ ق در
تهران چاپ سنگی و در ۱۳۰۹ ق در لـکنهو که آن را چاپ نقره کار گویند و بهترین تصحیح آن به کوشش دکتر
سیدجعفر سجادی از سوی دانشگاه تهران و سپس مؤسسه امیرکبیر منتشر شده است.
۳) حـدائق الـحـقـایـق فی کشف اسرار الدقائق، این کتاب در چند جلد به زبان فارسی و به شیوه عرفانی و با استناد به اشعار مؤلف و دیگران تدوین گردیده است.
نـسـخـه‌های متعددی از این تفسیر در کتابخانه‌ها موجود است از جمله در
کتابخانه آستان قدس رضوی (شماره‌های ۱۵۱۶ و ۹۸۴۳) و در
کتابخانه آیت اللّه مرعشی.
این کتاب با پیش گفتار دکتر سید جعفر سجادی و توسط دانشگاه تهران طبع و منتشر گردیده است.
تفسیر دوانی (تـفـسـیر
آیه اسراف)، اثر مولانا
جلال الدین محمد (۸۲۰ - ۹۰۸ ق) فرزند اسعد دوانی، از مشاهیر حکمای
شیعه.
تـفـسـیر مورد بحث در شرح و تفسیر معضلات چند آیه شریفه از قرآن است که به شیوه عرفانی و فلسفی
تاویل و
تفسیر گردیده است.
دو نسخه خطی از این اثر در کتابخانه آستان قدس رضوی می‌باشد (شماره ۱۴۷۱). نـسـخـه هـای
آستان قدس رضوی اختصاص به تفسیر آیه ۳۱
سوره اعراف دارد: «یَا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَکُلُوا وَاشْرَبُوا وَلا تُسْرِفُوا اِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ»
و نسخه کتابخانه جعفریه مدرسه هندی در کربلا شامل تفسیر
آیات دیگری نیز می‌باشد که این تفسیر مرتب است بر چـنـدین موقف و فصل: مولانا جلال الدین دوانی را تفسیرهای دیگری است :
۱) تحفه روحانی، در
علم حروف و اسرار آیات و خواص کلمات و بینات
قرآن که با مشرب عرفانی و فلسفی خود اسراری از قرآن را ذکر می‌کند.
۲) تـفسیر قلاقل یا
چهار قل، در یک جلد و به
زبان عربی و به شیوه کلامی و فلسفی شامل بحث و شـرح چـهـار سـوره قـرآن : قل یا ایها الکافرون، قل هو اللّه احد، قل اعوذ برب الفلق، قل اعوذ برب الناس.
۳) تـفسیر سورة الاخلاص، این کتاب در یک جلد به زبان عربی و به شیوه عرفانی و فلسفی
سوره اخلاص را مبسوطا شرح کرده و به نام السلطان ناصرالدین ابوالفتح عبدالقادر اتحاف کرده است.
نسخه‌هائی از این کتاب موجود است از آن جمله در کتابخانه آستان قدس رضوی (شماره ۶۴۰۶) چهار نسخه.
تفسیر سورة الفاتحة اثر شیخ صدرالدین (زنده در ۹۰۸ ق) از
مفسران شیعه در عصر خویش. تفسیر مورد بحث اختصاص به تفسیر
سوره فاتحه دارد. پایان فراغت از تالیف در ۹۰۸ ق بوده است.
شیخ آقابزرگ تهرانی نسخه‌ای را که در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی محفوظ است معرفی می‌نماید.
معدن العرفان فی فقه مجمع البیان لعلوم القرآن اثـر
شیخ ابراهیم (زنده در ۹۰۹ ق) فرزند حسن وراق، از فقهای عصر خود، و از طرق اجازات
علمای امامیه.
تفسیر مورد بحث در یک جلد به
زبان عربی شامل بخشی از
آیات قرآن است.
مـؤلـف
آیات احکام قـرآن را گـردآوری نـموده سپس پس از ذکر آیه به بیان
احکام فقهی آیه می‌پردازد و دارای مقدمه‌ای مشتمل بر چند فن است.
وی در مـقـدمـه خـود سبب تالیف را چنین بیان کرده است (ثانیها: ان الایات الفقهیة لم یفرد لهااصحابنا رضوان اللّه علیهم مجمعا وافیا و لا نصابا شافیا مع انها اعظم الطرق الی الاحکام الفقهیة و الالـة الاسـتدلالیة علی المسائل الاجتهادیة) او نظر دارد به اینکه مفسران امامیه کمتر به تفسیر آیات احکام قرآن پرداخته‌اند و تالیفات مستقل در این باب کم است لذا مبادرت به تفسیر
فقه قرآن مجید نموده است.
ذکری از این تفسیر در
الذریعة نیامده است.
ظـاهـرا نسخه منحصر به فرد مورخه ۹۶۸ ق از مخطوطات کتابخانه دانشگاه لوس آنجلس
آمریکا است. و ضمن مجموعه شماره ۱۰۶۱ در آن کتابخانه موجود است.
جواهر التفسیر اثـر
مولی کمال الدین حسین (م ۹۱۰ ق) فرزند علی بیهقی سبزواری مشهور به واعظ کاشفی، از حکما و شعراء
مفسران شیعه.
این اثر به نام تفسیر العروس و تفسیر الزهراوین (یعنی دو
سوره بقره و
آل عمران) نیز
شهرت دارد که همگی متحد هستند.
مـفـسـر آن را بـه امر وزیر امیر نظام الدین علی شیرنوائی جعتائی وزیر سلطان حسین میرزا بایقرا تالیف نموده است.
تـفسیر در دیباچه تفسیر دیگرش موسوم به مواهب علیه می‌گوید که می‌خواسته این تفسیر را در چهار جلد تالیف نماید و موفق به پاک نویس مجلد اول گردیده است ولی باقی هنوز پیش نویس و غیر مرتب می‌باشد و عمرش به تکمیل آن وفا نکرد و این اثر تا تفسیر آیه ۸۴
سوره نساء را دربردارد.
مفسر مقدمه خویش را در چهار اصل که شامل بیست و دو عنوان است مرتب کرده است و به فنون متعلق به
تفسیر قرآن و بیان فضیلت انواع
علوم قرآن می‌پردازد.
اصل اول) در فضائل قرآن و اسامی آن و مباحث حدوث و قدم و سماع در چهار عنوان.
اصل دوم) در بیان
جامعیت قرآن و چگونگی انشعاب علوم از آن در پنج عنوان.
اصل سوم) در ذکر الفاظی که میان مفسرین متداول است در هشت عنوان.
اصل چهارم) در بیان مطالب متفرقه که شناختن آن لازم است در شش عنوان.
سـپـس بـه تـفـسیر بسمله و
سوره فاتحه پرداخته و بعد تفسیر سوره بقره و آل عمران را به پایان رسانده و در و در شرح آیه ۸۴ از سوره نساء متوقف مانده است.
امـروزه نـسـخه‌های متعدد از این تفسیر در دست است از جمله شش نسخه در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی. نسخه‌های نفیس دیگری در کتابخانه مدرسه سپهسالار (شماره ۱۹۴۸ به بعد) موجود است.
تفسیرهای دیگری برای واعظ کاشفی نقل کرده‌اند بدین قرار:
۱) تفسیر
سوره یوسف، که در شصت مجلس آن را برای اصحاب خود املاء کرده است که نتیجه آن را جامع الستین گویند. تفسیری است عرفانی و ادبی و اخلاقی با استشهاد از قصص و حکایات لطیفه و اشعار
فارسی زیبا و شیرین قدما. نـسـخـه‌هـایـی از آن در دست است از جمله در کتابخانه مدرسه سپهسالار (شماره ۲۰۰۱) و در کـتابخانه مجلس (شماره ۱۲۷۲۲).
۲) مختصر التفاسیر: مختصر جواهر التفسیر لتحفة الامیر در بیست هزار بیت که نسخه‌ای از آن در کتابخانه کوپرلی زاده در
استانبول موجود است.
۳) الـمـواهـب العلیة، مختصر جواهر التفسیر تالیف فوق الذکر که به همان سبک تدوین کرده و به وزیر علی شیر نوائی اهداء کرده است.
نـسـخـه هـائی از آن موجود است که ۲۰ نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوی و در ۱۳۱۷ ش در
تهران چاپ شده است.
منتخب ترجمان القرآن اثر
عادل (م ح ۹۱۵ ق) فرزند علی بن عادل حافظ خراسانی، از علمای
شیعه ادیب و شاعر.
تـفـسـیـر مـورد بحث در یک جلد به
زبان فارسی و شیوه ادبی اصل این تفسیر از علامه
میر سید شریف علی جرجانی (۷۴۰ - ۸۱۶ ق) که آن را به ترتیب سوره‌های
قرآن کریم تنظیم نموده است مـی‌بـاشـد سـپس عادل خراسانی سبک و تنظم آن را تغییر داده است و به ترتیب حروف الفبائی درآورده و تـنـظـیـم کرده است سپس مقدمه خود را با حذف بسمله و خطبه الحمد جرجانی به مقدمه او افزوده است. نسخه مورخه سال ۱۱۰۱ ق در دانشگاه تهران موجود است.
ایـن تـفسیر نخست در سال ۱۳۱۳ ق در
تبریز چاپ سنگی گردید سپس در سال ۱۳۳۰ ق تجدید چـاپ گـشـت و در سال ۱۳۳۳ ش با مقدمه آقای دکتر
محمد دبیر سیاقی تجدید طبع گردیده است. مـنـتـخـب ترجمان القرآن، چاپی.
تفسیر شبستری اثر شیخ
برهان الدین ابراهیم (شهید در ۹۱۵ یا ۹۱۷ ق) فرزند
حسن شبستری نقشبندی ملقب به
سیبویه ثانی، از علمای
نحو و
صرف و
لغت و ادیب شاعر. وی ایرانی تبار و از مردم شبستر
آذربایجان است و به جهت تشیعش به
قتل رسید.
اشـعـار بـسـیاری در مدح و ثناء و
ولایت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) دارد که
تشیع او را مـی‌رساند از جمله این بیت در (التائیه) او موسوم به (نهایة البهجة) در نظم الکافیه و قد حذف التنوین فی مثل قولنا شفیعی حسین بن علی فتمت
تفسیر مورد بحث در یک جلد به
زبان عربی و شیوه عرفانی شامل بخشی از
قرآن کریم است که تا پایان
سوره یوسف نگاشته شده و این آخرین اثر مؤلف است که ناتمام به
شهادت رسیده است.
شـیـخ نجم الدین الغزی در الکواکب السائرة باعیان المئة العاشرة به شرح حال وی پرداخته او را از فـضـلاء
عصر خود می‌خواند که دارای مصنفات در صرف و نحو و صاحب قصیده تائیه در نحو که بـی نـظیر است ذکر کرده سپس تفسیر قرآن کریم او را یاد کرده و تصریح نموده است که تا سوره یوسف نگاشته و بعد شهادت او را بدست خوارج در ارزنجان که همان تصحیف آذربایجان باشد ذکر نموده است.
نـسـخه‌ای از این تفسیر در کتابخانه
شیخ محمد صالح برغانی در
کربلا موجود است و نسخه‌های دیگر در کتابخانه
ترکیه.
قصص الانبیاء از شیخ عبداللطیف (زنده در ۹۱۷ ق) فرزند شیخ شمس الدین علی واعظ بیرجندی، از متکلمین و
مفسرین شیعه در
قرن دهم هجری
تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان فارسی و شیوه کلامی و داستانی شامل بخشی از قرآن کریم مرتب بر مقدمه و چند باب.
مـؤلـف آیـات داسـتـان هـای
پیغمبران را گردآوری نموده سپس با بهره از
روایات و اخبار
ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) به تفسیر و شرح می‌پردازد. نـسـخه‌های متعددی از این تفسیر موجود است کهن‌ترین آنها مورخه ۹۴۷ ق در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (شماره ۶۸۳۳) موجود است.
تفسیر تستری اثر سید ضیاءالدین یا
جمال الدین نوراللّه (م ح ۹۲۵ ق) فرزند سید شمس الدین محمد شاه حسینی مرعشی تستری، از علمای شیعه جد
قاضی نوراللّه شوشتری (شهید ۱۰۱۹ ق). تفسیر مورد بحث در یک جلد به
زبان عرب ی و شیوه روائی و کلامی شامل آیه ۳۴
سوره بقره (وَاِذْ قُلْنَا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لآدَمَ فَسَجَدُوا اِلا اِبْلِیسَ اَبَی وَاسْتَکْبَرَ وَکَانَ مِنَ الْکَافِرِینَ)
که به طور مبسوط به تفسیر و بیان این آیه پرداخته است.
و نـسـخـه ایـن تـفسیر از مخطوطات کتابخانه قاضی نوراللّه شوشتری موجود بوده و در
مجالس المؤمنین می‌نویسد (که آن را به التماس یکی از اعیان آن دیار تالیف نموده و در آنجا بسیاری از حقایق و دقایق درج فرموده).
الدرالنظیم فی خواص القرآن العظیم تـرجمه و نگارش
شیخ احمد (زنده در ۹۲۶ ق) فرزند حاج محمد سکاکی طبسی، از علمای عصر
صفویه.
ایـن اثر ترجمه و نگارش بر مبنای تفسیر عربی از
ابوالسعادات عفیف الدین عبداللّه یافعی تمیمی (۶۶۸ - ۷۶۸ ق) از عـرفـاء و
صوفیه کـه به تفسیر الدرالنظیم فی فضائل القرآن و الذکر الحکیم معروف است.
شیخ احمد سکاکی (در ۹۲۶ ق)
عربی آن را به
فارسی ترجمه نموده و چندین مقدمه و دیباچه بر آن افـزوده اسـت و در مـقدمه می‌نویسد که آن را به خواهش جمعی از بزرگان به فارسی ترجمه کرده است. چند نسخه نفیس از این ترجمه در دست است. از جمله نسخه مورخه ۹۳۰ ق عصر مؤلف از کتب خطی کتابخانه کاتب این سطور در کربلاست.
نـسـخـه دیـگـر کـهـن بدون تاریخ که در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (شماره ۸۶۵۴) محفوظ است.
شرح الدر النظیم فی خواص القرآن العظیم اثر
شیخ نظام الدین عبدالعلی (م ۹۳۲ یا ۹۳۴ ق) فرزند محمد بیرجندی، از علمای اعلام،
حکیم و
منجم.
اسماعیل پاشا بغدادی به غلط وی را از علمای
حنفی ذکر نموده و
خیرالدین زرکلی نیز به تبع از بغدادی وی را حنفی
مذهب می‌خواند. حال آنکه مفسر از
علمای شیعه در عصر صفوی بوده و آثار بسیاری از خود باقی گذاشته است. قسمتی از مؤلفات و مصنفات وی در کتابخانه آستان قدس رضوی محفوظ است.
آقابزرگ تهرانی، در
طبقات اعلام الشیعه به شرح حال وی پرداخته و مؤلفات وی را در
الذریعه یاد کرده است (بیرجندی). تـفسیر مورد بحث در یک جلد به
زبان عربی شرحی است مزجی بر تفسیر الدر النظیم فی فضائل القرآن و الذکر الحکیم که متن از ابوالسعادات عفیف الدین
عبداللّه یافعی تمیمی (۶۶۸ - ۷۶۸ ق) است.
بیرجندی به شرح الدرالنظیم یافعی پرداخته و متعرض خواص سوره‌ها نیز می‌گردد.
در [[|سـوره الاعراف]]، آیه ۱۸۰ (و اللّه الاسماء الحسنی)
به تفصیل
اسماء و
صفات خداوند را یاد کرده است.
نسخه‌ای از این تفسیر نزد شیخ احمد سکاکی طبسی بوده که در ترجمه خود از آن نقل می‌نماید. و نسخه مورخه ۱۰۵۳ ق در کتابخانه کاتب ابن سطور در
کربلا محفوظ است.
جامع الفوائد و دافع المعاند اثر
شیخ علم (زنده در ۹۳۷ ق) فرزند
سیف بن منصور نجفی حلی، از محدثین و فضلای امامیه.
ایـن تـفـسـیـر تـلـخیص و انتخابی است از تفسیر تاویل الیات الباهرة فی العترة الطاهرة اثر سیدشرف الدین علی حسینی استرآبادی که به ترتیب سوره‌های
قرآن کریم است.
ایـن اثـر از منابع
علامه مجلسی در مجلد اول
بحارالانوار بوده و امروزه نسخه خط مؤلف در
نجف اشرف از مخطوطات کتابخانه مولی محمد علی خوانساری و دو نسخه در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (شماره ۱۵۴۴) و نسخه کتابخانه سپهسالار (شماره ۲۰۰۵) محفوظ است.
تـفـسـیر دیگری که به نام فتح
نامه موسوم گردیده از
ابن همام در کلیات فوق ذکر گردیده که مؤلف در آن
سوره الفتح را طی ۱۳۵۰ بیت شعر
تاویل و
تفسیر نموده است.
روضة القلوب مفسر
ابن همام (زنده در ۹۴۰ ق) از عرفا و شعرای
شیعه.
تفسیر مورد بحث در یک جلد به
زبان فارسی و شیوه عرفانی شامل
سوره یاسین که مفسر در ۲۰۶ بیت آیات سوره یاسین را نظما تفسیر نموده است.
نـسـخـه این تفسیر ضمن کلیات او شامل شرح حدیث ما الحقیقه، حکایت آل عبا، روضة القلوب (هـمین تفسیر)، هدایة العارفین، اسرار دل، مثنوی شهادتنامه، تحفة الاملوک، مصابیح الهدی، فتح
نامه، ترجمه اربعین میر سید علی در کتابخانه دانشگاه
تهران (شماره ۲۶۵۴ ق) موجود است.
تاویل آیات الظاهره فی فضائل العترة الطاهرة اثر سید شرف الدین علی حسینی استرآبادی نجفی (م ب ۹۴۰ ق)، از
علماء و فقهای
شیعه در
قرن دهم هجری.
ایـن تـفـسیر در بیان و شرح
آیات وارده در فضائل خاندان
عصمت و
نبوت (علیهم‌السّلام) است که از اخبار و احادیث وارده از طریق فریقین
عامه و
خاصه بدست رسیده است.
مـفـسـر از کـتاب
کنزالفوائد کراچکی (م ۴۴۹ ق) و کتاب ما نزل من القرآن فی اهل بیت (علیهم‌الـسـلام)، تـالـیـف
ابن الحجام و کتاب
کشف الغمه اربلی و مصنفات
علامه حلی و سایر کتب نقل می‌نماید.
این تفسیر از منابع علامه مجلسی در بحارالانوار می‌باشد و توسط شیخ علم
منصور نجفی، خلاصه کرده است که آن را جوامع الفوائد و دافع المعاند نامیده است.
امروزه از تفسیر مورد بحث شش نسخه در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (شماره ۱۴۴۹) موجود است. ایـن اثـر بـه تـحـقـیـق حسین استاد ولی، در ۱۴۰۹ ق از دفتر انتشارات اسلامی وابسته به
جامعه مدرسین قم انتشار یافته است.
ترجمة الخواص (تـفـسیر زواری)، اثر
ابوالحسن علی (زنده در ۹۴۷ ق) فرزند
حسن زواری، از مفسران و علمای
امامیه.
تفسیر مورد بحث در دو ملجد بزرگ به شیوه روائی تالیف شده است. نام آن ترجمة الخواص است ولی به اسم تفسیر زواری نیز مشهور می‌باشد. زواری در بـیـان گفتار خویش و تفسیر آیات قرآن از اخبار و
روایات وارده از
ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) نقل نموده و به شرح فضائل خاندان
عصمت و
نبوت (علیهم‌السّلام) می‌پردازد.
انجام اثر، این دوبیتی سروده مؤلف است: این نافه رقم نمود بر لوح بیان کشاف دقایق معانی نهان از فـضل اله چون به اتمام رسید تاریخ وی از (فضل اله) است عیان (۹۴۷ ق) امروزه هفت نسخه از ایـن کتاب در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (شماره‌های ۱۲۱۷ تا ۱۲۲۰) و دو نسخه در مـجـلس شوری (شماره‌های ۱۴۳۳۸ و ۱۴۸۱۷) و نسخه مورخه ۱۰۲۰ ق در کتابخانه بشیر آغا در
استانبول محفوظ است.
تفسیر دیگری به نام مجمع الهدی یا قصص الانبیاء به ابوالحسن زواری نسبت می‌دهند که در یک جلد و به
زبان فارسی و به شیوه کلامی و قصه‌ای در مورد داستان‌های
پیامبران و
امامان (علیهم‌السّلام) از
آیات قرآن جمع آوری کرده و به شرح آیات پرداخته است.
صـاحـب
الذریعة درباره این کتاب می‌نویسد: کبیر حسن الفوائد آقای منزوی یک نسخه از این تفسیر را در کتابخانه آکسفورد (شماره ۵۹۸) یاد کرده است.
تفسیر دشتکی اثـر
غیاث‌الدین منصور ثانی (م ۹۴۸ ق) فرزند
صدرالدین محمد ثالث دشتکی شیرازی معروف به غیاث الحکماء.
ایـن تـفـسـیـر در شرح و بیان بعضی از
آیات قرآن است که دشتکی آنها را انتخاب و با آراء فلسفی خویش شرح کرده است. نسخه‌ای از این تفسیر در کتابخانه جعفریه مدرسه هندی در
کربلا موجود است.
شیخ آقابزرگ تهرانی در
الذریعة به نسخه دیگری در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی اشاره دارد.
و احتمال اتحاد آن را با تفسیر دیگر مفسر یعنی تفسیر سوره هل اتی داده است.
غیاث الحکما دشتکی اثرهای دیگری نیز دارد:
۱) حاشیه بر
تفسیر کشاف، که حواشی و تعلیقاتی بر تفسیر
جاراللّه زمخشری است و
قاضی نوراللّه شوشتری به آن اشاره کرده است.
نـسخه‌ای از این اثر در مجموعه شماره ۱۳۷۰۸ از موقوفات
ابن خاتون در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی محفوظ است.
۲) تـفـسیر سوره هل اتی، که آمیخته با آراء فلسفی مفسر است و صدرالدین محمد دشتکی فرزند غیاث الدین قسمتی از
مناجات آخر این کتاب را در اثر خویش (الذکری) نقل نموده است.
تفسیر الهی اردبیلی اثر مولانا شیخ جمال الدین و یا کمال الدین حسین (م ۹۵۰ ق) فرزند شرف الدین
خواجه عبدالحق معروف به
الهی اردبیلی، از علمای
عصر صفوی.
ایـن تـفـسـیـر در دو مجلد به
زبان فارسی می‌باشد و
میرزا عبداللّه افندی نسخه خط مؤلف را در
اردبیل مشاهده نموده و می‌گوید تفسیر تمام
قرآن کریم می‌باشد و مفسر نخستین شخصی است که در عصر صفویه به تالیف تفسیر فارسی و سایر
علوم اسلامی پرداخته است.
الـهـی اردبـیلی تفسیر دیگری بنام تفسیر کبیر دارد که به
زبان عربی در شرح و بیان
سوره فاتحة الکتاب و بعضی از
آیات سوره بقره و ناتمام مانده است.
تفسیر آیة الکرسی اثـر
سید محمد (زنده در ۹۵۲ ق) فرزند سید حسین معروف به فخرالدین حسینی استرآبادی امامی، از فلاسفه و
مفسران شیعه در عصر صفوی.
ایـن تـفسیر در بیان و تفسیر
آیة الکرسی و به فارسی می‌باشد که مفسر آن را به نام شاه طهماسب صفوی نگاشته و در سال ۹۵۲ ق از تالیف آن فراغت یافته است.
نخست به خواص آیة الکرسی سپس به بیان
توحید و اثبات واجب می‌پردازد.
نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه شیخ محمد علی بن محمد جعفر قمی در
کربلا و نسخه دوم در کـتابخانه علامه محمد حسین قمشی نجفی در
نجف موجود بوده و به نظر
شیخ آقابزرگ تهرانی رسیده است.
الدر الثمین فی اسرار الانزع البطین اثر
شیخ تقی الدین (م ح ۹۵۵ ق) فرزند
عبداللّه حلبی، از
علمای شیعه.
این تفسیر منتخب از کتاب
مشارق انوار الیقین و
تفسیر الدر الثمین شیخ رجب برسی می‌باشد که شامل پانصد
آیه از
آیات قرآن کریم است که در فضائل
حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) و خاندان
عصمت و
طهارت می‌باشد. و نیز مفسر قوائد دیگری به آن افزوده است و نام آن را الدر الثمین فی اسرار الانزع البطین نهاده.
نسخه‌ای از این تفسیر را
میرزا عبداللّه افندی در قریه تیمجان
گیلان مشاهده کرده است.
نـسـخـه‌ای دیگر مورخه ۱۰۱۰ ق از مخطوطات کتابخانه شیخ محمد سماوی در
نجف بوده که از نظر
شیخ آقابزرگ تهرانی گذشته است.
تفسیر آیة الکرسی اثـر
شیخ شمس الدین محمد (م ۹۴۲ یا ۹۵۷ ق) فرزند احمد خفری
حکیم و مفسر محقق، از ائمه
فتوی و
هیئت و
نجوم و شاگرد
صدرالدین محمد دشتکی (م ۹۰۳ ق). تـفـسـیر مورد بحث در بیان و شرح و خواص
آیة الکرسی است که مفسر با مذاق فلسفی خویش به
تفسیر آن پرداخته است و آن را مرتب نموده بر یک مقدمه و دو مقصد و نیز در اول آن سه مطلب را بیان می‌نماید.
شـیـخ آقـابزرگ تهرانی نسخه مورخه ۱۰۹۳ ق را در کتابخانه شیخ جعفر سلطان العلماء در
تهران مشاهده کرده است.
التکمیل الشاف فی معانی الکشاف اثـر
شیخ سراج الدین محمد (م ۹۵۷ ق) فرزند یحیی معروف به تمیمی بصری و
بهران زیدی، از علمای
زیدیه و متکلمین و مفسران
یمن. این تفسیر در شش جلد بزرگ به
زبان عربی است. مفسر آن را عمدتا بر مبنای دو تفسیر یعنی
تفسیر الکشاف جاراللّه زمخشری (م ۵۳۸ ق) و
تفسیر ابن کثیر تدوین کرده است.
سپس به مناسبت هر
آیه از
آیات قرآن روایات و احادیثی نقل کرده و نکات و فوائدی بر وفق مشرب زیدی خود بر آن افزوده است. جلد اول مورخه ۹۹۹ ق (شماره ۱۷۳) در کتابخانه الجامع الکبیر صنعاء موجود است.
تفسیر شهید ثانی اثـر شـیـخ زین الدین (۹۱۱ - شهید ۹۶۶ ق) فرزند نورالدین علی عاملی معروف به
شهید ثانی، از ارکان طائفه
جعفریه و اعاظم
علمای شیعه.
تفسیر مورد بحث در یک جلد به
زبان عربی و شیوه روائی و کلامی است.
مـفسر در این اثر به بیان معنی و شرح مبسوط بسمله سپس به تفسیر آیه (و السابقون الاولون من المهاجرین و
الانصار و الذین اتبعوهم باحسان)
پرداخته و در ۹۴۰ ق از تالیف آن فراغت یافته است.
نسخه‌های این تفسیر امروزه در دست می‌باشد.
خواص الایات اثر
شیخ احمد (زنده در ۹۷۲ ق) فرزند محمد تمیمی قزوینی، از علمای عصر
صفوی. این تفسیر در یک جلد به
زبان فارسی و شیوه روائی و کلامی است. و در پایان تفسیر خود نظما به شرح خواص
اسماء اللّه تعالی پرداخته است.
سال فراغت از تالیف سنه ۹۷۲ ق می‌باشد.
نـسـخـه‌ای از ایـن کـتـاب نـزد
سید ابوالقاسم ریاضی خوانساری در
نجف از نظر صاحب
الذریعة گذشته است و نسخه اصل در کتابخانه وقفی شیخ محمد صالح قزوینی در کربلا موجود است.
تفسیر شاهی (تـفـسـیر آیات الاحکام)، اثر امیر ابوالفتح (م ۹۷۶ یا ۹۷۸ ق) فرزند میرزا محمد علی معروف به
امیر محذوم حسینی جرجانی، از فقهای امامیه.
پـدرش امـیـر مخدوم
سنی مذهب و صاحب کتاب
نواقص الروافض بود ولی امیر مخدوم به
تشیع گروید.
او سبط شمس الدین محمد معروف به
سید شریف جرجانی است.
تـفـسیر مورد بحث به زبان فارسی در بیان
آیات احکام و
فقه قرآن و شامل شرح معانی مفردات و اعراب آیات و نقل احادیث و روایات مرویه از
ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) می‌باشد. و به امر
شاه طهماسب صفوی تالیف گردیده لذا به تفسیر شهی
شهرت دارد.
نـسـخه‌ای از عصر مؤلف (۹۷۴ ق) از مخطوطات کتابخانه آستان قدس رضوی (شماره ۱۲۵۲) است، که نیز اهدائی
نادرشاه افشار می‌باشد. و دو نسخه دیگر به شماره ۱۲۵۱ و ۱۲۵۳ محفوظ در همان کتابخانه است.
ایـن تـفسیر در ۱۳۸۰ ق به اهتمام حاج میرزا ولی اللّه اشراقی سرابی در دو مجلد در
تبریز به چاپ رسیده است.
منهج الصادقین اثـر مـولـی فـتح اللّه (م ۹۸۸ ق) فرزند شکراللّه معروف به
ملا فتح اللّه کاشی، از مفسران و علمای
شیعی.
مفسر از برجستگان علمای دربار شاه طهماسب صفوی بود تاریخ وفات او را ۹۸۸ ق ضبط کرده‌اند کـه مـطابق است با کلمه ملاذ الفقهاء و یکی از شعرا ماده تاریخ وفات مفسر را در قطعه‌ای چنین سروده است :
فقها را چو ملاذی بجز آن قدوه نبود بهر تاریخ نوشتند ملاذ الفقهاء
تفسیر مورد بحث به زبان فارسی در پنج جلد می‌باشد که نسخه مورخه ۹۸۳ ق از این کتاب از مخطوطات کتابخانه آستان قدس (شماره ۱۵۵۸) می‌باشد.
این تفسیر مکررا به چاپ رسیده است.
چاپ آخر آن در ده مجلد به تحقیق
ابوالحسن شعرانی با مقدمه ناشر (اسلامیه) در سالهای ۱۳۴۰-۱۳۴۱ ش بـه شیوه حروفی و مجدد در ده مجلد در
تهران به سال ۱۳۵۱ ش به تحقیق علی‌اکبر غفاری با مقدمه و پاورقی ابوالحسن مرتضوی از سوی همان ناشر تجدید طبع یافته است.
مـلا فتح اللّه کاشانی تفسیرهای دیگری از این قرار دارد:
۱) زبدة التفاسیر، به
زبان عربی بعد از دو تفسیر دیگرش نگاشته و نسخه‌ای از آن در کتابخانه آستان قدس رضوی (شماره ۱۱۲۲۳) موجود است.
۲) خلاصة المنهج، یا خلاصة منهج الصادقین، در سه جلد که خلاصه تفسیر بزرگ
منهج الصادقین و به
زبان فارسی نوشته است و اکنون ۲۰ جلد از آن در کتابخانه آستان قدس موجود است. این کتاب در
تهران و
تبریز مکررا چاپ شده است که چاپ اخیر آن به تصحیح شادروان ابوالحسن شعرانی در ۶ مجلد توسط انتشارات اسلامیه انجام و منتشر گردیده است.
۳) ترجمه قرآن، که ترجمه بعضی از آیات قرآن به زبان فارسی است.
الدر النظیم فی خواص القرآن العظیم اثر مجهول المؤلف از
مفسران شیعه در عصر صفوی (م ح ۹۹۰ ق).
شیخ آقابزرگ تهرانی در
الذریعة می‌نویسد اگرچه در مقدمه تفسیر الدرالنظیم فی خواص القرآن العظیم (به زبان فارسی) آن را به
ابوالسعادات عفیف الدین عبداللّه یافعی تمیمی (۶۶۸ - ۷۶۸ ق) نسبت داده و مدعی است که خود مؤلف آن را به فارسی ترجمه کرده است. ولی پس از تطبیق آن با تفسیر عربی وی بطور قطع برمی‌آید که ترجمه اصل عربی نیست.
چون از اول فصل خواص
سوره حجرات تا پایان کتاب تفسیر عربی هفت صفحه است اما در تفسیر فـارسـی از اول سوره حجرات تا پایان کتاب سی و یک صفحه می‌باشد با اینکه صفحات فارسی به قطع بزرگ‌تر است. همچنین خیلی بعید به نظر می‌رسد که یافعی تالیفات فارسی داشته باشد. زیـرا یـافـعی از مردم
یمن است و تمام
عمر خویش را در
حجاز و
شام و
قاهره سپری کرده است و آموختن فارسی در این بلاد دشوار است.
چنانچه فرض کنیم این امکان هم بود سبک نگاشته این تفسیر با
قرن هشتم انطباق ندارد و از نظر ادبـی بـه سـبک صفوی نزدیک‌تر می‌باشد و همچنین در اصل عربی یافعی روایاتی از حضرت
امام رضا (علیه‌السّلام) یاد نکرده است ولی در تفسیر فارسی در فصل ذکر خواص
اسماء الحسنی این جمله مکررا آمده است.
و حضرت امام علی بن موسی الرضا (علیه‌السّلام) فرموده و همچنین در اصل عربی به نقل از البرق اللامع غـسائی و از کتاب
فواتح السور غزالی و کتاب مستوجبة المجاهد و شفاء الصدور و دیگر منابع زیاد نقل شده که در ترجمه فارسی آن از منابع مطلقا بهره نگرفته است.
آنـچـه کـه مـسلم است این تفسیر فارسی الدرالنظیم فی خواص القرآن العظیم از یافعی نیست و مفسر آن از
علماء و مفسران عصر صفوی می‌باشد.
همچنین این تفسیر غیر از ترجمه الدرالنظیم شیخ احمد سکاکی طبسی است که آن را در ۹۲۶ ق به فارسی ترجمه کرده است. امروزه نسخه‌هایی از این تفسیر در دست است و در ۱۳۱۱ ق در بمبئی چاپ سنگی گردیده است.
زبدة البیان فی براهین احکام القرآن اثـر شـیـخ احـمد (م ۹۹۳ ق) فرزند محمد اردبیلی معروف به
مقدس اردبیلی، از مشاهیر
علما و فقهای
امامیه.
این تفسیر در یک مجلد به
زبان عربی و شیوه روائی و اختصاص به
آیات فقهی و احکام قرآن دارد. و آن را به ترتیب کتب فقهیه بر هجده کتاب تنظیم نموده طوری که آغاز آن کتاب
طهارت و پایان آن کتاب قضاء و شهادات است.
مـفـسـر در حکم و تفسیر آیات احکام از احادیث و
روایات [[|ائمه معصومین (علیهم‌السّلام)]] بهره بسیار گرفته است
و بـه
فقه و نیز در آغاز تفسیر خویش، جهت تیمن، به تفسیر
سوره فاتحه پرداخته است و این اثر از کتب معتبر آیات احکام می‌باشد که مورد توجه
علمای امامیه بوده و حواشی بسیاری بر آن نگاشته شـده از جمله: حاشیه
فیض کاشانی (م ۱۰۹۱ ق) و حاشیه
ملا عبدالفتاح تنکابنی (م ۱۱۲۴ ق) و حـاشیه
سید نعمت اللّه جزائری و حاشیه
میرزا فضل‌اللّه استرآبادی و دیگران و همچنین این تفسیر به فارسی ترجمه شده و
سید محمدسعید طباطبائی قهبائی (۱۰۱۲ - ۱۰۹۲ ق) شرح مبسوطی به نـام مـفاتیح الاحکام بر آن نگاشته است مفسر مباحث خویش را در هر کتاب از این تفسیر در چند بـخش تقسیم نموده سپس آیه‌های هر بخش را گردآوری کرده و در هر مبحثی عنوان می‌کند و نیز بعضی از مباحث مانند کتاب الصوم و کتاب الخمس را در یک عنوان تفسیر نموده است.
وی احتمالا از کتاب
کنزالعرفان فاضل مقداد (م ۸۲۶ ق) بسیار بهره مند شده است.
نـسـخـه‌هـای خـطی ایـن تـفـسیر شایع است از جمله شانزده نسخه در کتابخانه آستان قدس (شماره‌های ۱۲۰۸ و ۱۲۰۹) و پنج نسخه در
کتابخانه آیت اللّه مرعشی در
قم موجود است.
این تفسیر نخستین بار در ۱۳۰۵ ق چاپ سنگی شده است.
و در ۱۳۸۶ ق به تحقیق
محمدباقر بهبودی تصحیح و طبع گردیده است.
همچنین نسخه‌ای از ترجمه قدیمی این اثر (قبل از ۱۲۴۰ ق) در
کاظمین در کتابخانه
سید حسن صدر کاظمی محفوظ است.
آیات الاحکام اثر شیخ
ملامحمد بن حسن طبسی (م ق ۹۹۳ ق) از فقهای
امامیه و
مفسران شیعه.
این اثر در یک جلد و به
زبان عربی است.
مـفـسـر آن را بـه شرح و بیان و تفسیر آیات فقهیه
قرآن اختصاص داده و بر اساس کتب فقهیه از طهارت تدوین نموده و پایان آن باب قضاء و شهادات می‌باشد.
نـسـخه‌ای از این تفسیر نزد مقدس اردبیلی (م ۹۹۳ ق) موجود بوده است و آن را از منابع تفسیر خود زبدة البیان فی براهین احکام القرآن قرار داده است و از آن در ابواب مختلف نقل نموده است.
این تفسیر غیر از زبدة البیان در آیات قصص قرآن طبسی می‌باشد که در سال ۱۰۸۳ ق تالیف کرده است.
شیخ آقابزرگ تهرانی در
الذریعة نسخه‌ای را در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی معرفی کرده است.
از تفاسیر
اهل سنت در این
قرن نیز می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
۱.
الدر المنثور فی التفسیر بالماثور تالیف
سیوطی، جلال الدین عبدالرحمان بن ابی بکربن محمد (م ۹۱۱ق)؛
۲.
الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیة اثر
نعمة الله بن محمود نخجوانی (م ۹۲۰ق)؛
۳. ارشاد العقل السلیم الی مزایا الکتاب الکریم معروف به
تفسیر ابی السعود، اثر ابوالسعود محمد بن محمد بن مصطفی عمادی (م ۹۸۲ق).
مفسران قرن دهم .
فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله«تفاسیر قرن دهم قمری». سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن دهم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۵/۶.
